Ministrligi

Sóylewdegi nápes alıw organizm ushın zárúr turmıslıq derek 
bolıwı menen birge, ol sóylewdiń energiya bazası sıpatında da 
iskerlik kórsetedi. Sóylewdegi nápes alıw fonacional nápes alıw 
delinedi (fono-dawıs).
Dialoglıq nápes alıw kúndelik turmısta sóylewimizdiń dialoglıq 
tárizde bolıp, bunda nápes alıw qıyınshılıq tuwdırmaydı. Biraq, 
sabaqta oqıtıwshı kóp sóyleytuǵın, lekciya oqıǵan waqıtlarda 
ózgermegen nápes, shınıǵıw islenbese, qıyınshılıq tuwdıradı: júzi 
qısqarıp ketiwi, nápesti tez-tez alıw halatı payda bolıwı múmkin.
Durıs nápes alıw procesinde qaysı muskullar qatnasıwına qarap, 
nápes alıwdıń tómendegi funkciyaları ajıratıladı: 
1. Jelke hám kókirek qápesiniń joqarı bólegin kóteretuǵın 
muskullar járdeminde nápes alıwda kúshsiz nápes alınıp, ókpeniń 
tek joqarı bólegi belsendi isleydi.
2. Kókirek arqalı nápes alıwdı qabırǵalar arasındaǵı muskullar 
ámelge asıradı, diafragma da kem hárekette bolıp, nápes shıǵarıw 
kúshsiz boladı.
3. Diafragmalı nápes alıw kókirek kóleminiń ózgeriwi, 
diafragma qısqarıwı esabınan háreketlenedi.
4. Diafragma hám qabırǵa arqalı nápes alıwda - diafragmanıń 
hár tárepleme kólemi ózgeriwi, qabırǵalar arasındaǵı hám qarındaǵı 
nápes muskulları da qatnasadı. Usı nápes durıs bolıp, ol sóylewdegi 
nápes ushın tiykar bolıp esaplanadı.
Bolajaq oqıtıwshı óz sóylewin jetilistiriwi ushın tálim hám 
tárbiya procesinde tómendegi jónelislerge turaqlı boysınıp barıwı 
lazım: 
Ózbek ádebiy tili nızamlıqları hám normaların jetik biliwıi; 
Óz-óziniń sóylew iskerligin turaqlı qadaǵalaw; 
Óziniń sóylew mádeniyatın turaqlı rawajlandırıp barıw; 
Sóylew, sáwbetlesiwde barlıq jaǵdaylarda ádebiy sóylew 
qaǵıydaların iyelew ushın ózine sharayat jaratıw.
Ózin-ózi qadaǵalaw hám kórkem sóylew tájiriybelerin 
rawajlandırıw ushın oqıtıwshı óz sóylew iskerligin baqlawı, ol janlı, 
133

---

hár túrli keshirmelerge bay bola ma yaki birdey monotonlı ma, bilip 
barıwı tiyis.
Sóylewińizdi tayarlaw hám shınıǵıw procesinde ózińiz erkin 
túrde tómendegi sorawlarǵa juwap tabıń: 
Tıńlawshılarda qanday pikir oyatpaqshıman? 
Auditoriyada unamlı ortalıqtı qanday keypiyat tiykarında 
jaratpaqshıman? 
Sóylewdiń mazmunı hám sharayatı qanday intonaciya hám 
ritmdi talap etedi? 
Hár qanday tálim-tárbiyalıq sabaq aldınan bir neshe ret óz 
sóylewińizdi jazıp alıp (audiodisk, diktafon) tıńlap hám qátelerińizdi 
dúzetip barıwǵa háreket etiń, sóylewińizdi tákirarlap shınıqtırıw 
isleń. Sóylewińizdi ráńbáreń, kórkem - ádebiy sózler menen bayıtıń. 
Óz tásirlerińizdi qosqan halda bayıtıp, tolıqtırıp barıń. Oqıtıwshı 
sóylewiniń jetikligi, tazalıǵı, tásirsheńligi menen oqıwshılar itibarın 
tartadı, olardıń qálbine jol tabadı, hesh qanday qıyınshılıqsız kásiplik 
pedagogikalıq iskerliginde dus keletuǵın barlıq qarama-qarsılıqlardı 
saplastıradı. Nátiyjede, oqıtıwshı pedagogikalıq iskerliginde hasla 
sharshamaydı, nerv sisteması salamat boladı.