Ministrligi

8.3-keste. Oqıtıwshı miynetinde pedagogikalıq xızmet sistemasın 
bezeytuǵın qádiriyatlar.
 
Oqıtıwshı qanday insanıylıq qádiriyatlardı jıyıwı múmkin, 
izertlewimiz procesinde oqıtıwshılarǵa tómendegi soraw menen 
múráját ettik: «Siz ózińiz sabaq procesinde oqıwshılarǵa qanday 
násiyat etken bolar edińiz?».«Násiyatlar»dıń tiykarǵı maqseti 
belgisiz, olarda pedagogtıń individuallıǵı hám temanı tez tańlaw 
intuiciyası bilinbeytuǵın edi. Sabaq procesinde oqıtıwshı bárqulla 
mazmunı tárepinen birdey násiyatlar beredi. Olardı tómendegishe 
kórsetiw múmkin: 
– shın kewilden oqıw zárúrligin esletiw; 
– miynet súygishlikke shaqırıw, hújdanlıqqa shaqırıw; 
OQÍTÍWSHÍ MIYNETIN BEZEYTUǴÍN QÁDIRIYATLAR DIZIMI 
 
156

---

– bárkamal shaxs sıpatında qáliplesiw zárúrligi haqqında 
esletiw; 
– insanıylıqtı joytpawǵa shaqırtıw.
Bul shaqırıq hám násiyatlar zamanagóy oqıw orınlarında 
pedagogtıń insanıylıq qádiriyatların en jaydırıw tájiriybesi azlıǵınan 
derek beredi hám usı mashqalalar haqqında oylap kóriwge májbúr 
etedi. Oqıtıwshılardıń juwabı bayanat yaki násiyat etiw qásiyetine 
iye bolıwı, tásirli shıǵıwı shárt emes.
Oqıtıwshı miynetindegi kásiplik nátiyjeler onıń insanıylıq hám 
ruwxıy qádiriyatlarǵa bolǵan múnásibetleri menen ólsheniwi Evropa 
alımlarınıń da ilimiy izertlew jumıslarınan keń orın alǵan. Sonlıqtan 
da, K.Klakxon oqıtıwshınıń kásiplik jumıslarında insanıylıq 
qádiriyatlarǵa qarata qatnasın toparlarǵa ajıratıp, tómendegishe 
táripleydi: «qádiriyatlar-áshkara yaki jasırınǵan, individke yaki 
toparǵa say bolǵan arzıw-árman haqqındaǵı túsinik bolıp, olar 
tárepinen kásiplik jumıslar júzesinen orınlanıp atırǵan miynet 
túrlerin, qurılmaların hám maqsetlerin tańlawda tásir kórsetedi».
Pedagogikalıq proceste oqıtıwshınıń insanıylıq qádiriyatlarǵa 
baǵdarlanǵanlıǵı da alım tárepinen keń izertlengen. Ol 
pedagogikalıq qádiriyatlardı rawajlandırıwǵa qaraǵanda tómendegi 
mashqalalar ayrıqsha áhmiyetke iye dep qayta-qayta eskertedi: 
1) oqıtıwshınıń jámiyetke say qádiriyatların ózlestiriwi hám en 
jaydırıw qábileti; 
2) 
oqıtıwshınıń 
oqıw-tárbiyalıq 
proceslerde 
insanıylıq 
qádiriyatlardı nátiyjeli en jaydırıwı hám imkaniyatları; 
3) en jaydırılıp atırǵan insanıylıq qádiriyatların oqıwshı 
tárepinen úziliksiz qabıllawı ushın oqıtıwshınıń zárúr shart-
sharayatların jaratqanlıǵı; 
Pedagog alımlar óz izertleniwlerinde oqıtıwshılardıń insanıylıq 
qádiriyatlarǵa qatnasların hám olardı oqıwshılar sanasına jetkere 
alıw qábiletine qarap, eki tiykarǵı túrge ajıratıp kórsetedi: 
1) «Oqıwshı sanasın rawajlandırıw»ǵa baǵdarlanǵanlıq: usı 
dárejedegi oqıtıwshı jámiyet tárepinen belgilengen sociallıq-
ádeplilik faktorlarına tayanǵan halda, dáslep, oqıwshı shaxsın hár 
tárepleme rawajlandırıwǵa talpınadı; 
2) «Tálim procesinde bazı bir nátiyjege erisiw»ge 
baǵdarlanǵanlıq: Usı dárejedegi oqıtıwshı oqıwshınıń tek ǵana aqılıy 
157

---

rawajlanıwın qáleydi. Ózlestirilgen oqıw materialın qatań tekserip 
baradı. Bunday baǵdarda oqıtıwshı jámiyettiń tek ǵana tálim 
tarawına qaraǵanda qatnasların orınlaw menen baylanıslı iskerlikti 
alıp baradı. Jámiyet tálim sistemasındaǵı iskerlikten qanaatlanbaǵan 
waqtta táǵdirde, usı túrdegi oqıtıwshılar miyneti nátiyjeli dep tán 
aladı.
A.G.Zdravomıslov 
hám V.A.Yadov insannıń insanıylıq 
qádiriyatlarǵa baǵdarlanǵanlıǵın jámiyettiń finanslıq hám ruwxıy 
mádeniyatqa tiykarlanǵan qádiriyatlarǵa shaxstıń kónligiwi (yaki say 
keliwi) dep tárip beredi.
Qádiriyatlar subekt tárepinen idealǵa aylanıwı múmkin. Bunda 
usı qádiriyat-insan ómirlik poziciyasınıń ornatılıwına tásir etiwi 
múmkin hám ayrıqsha áhmiyetke iye bolǵan maqsetli qádiriyatlarǵa 
aylanadı. Belgili bir maqsetke baǵdarlanbaǵan qádiriyatlar insan 
iskerligin basqarıwshı wazıypasın orınlawı múmkin, bunda ol 
individ sanada «óz maqsetlerine erisiw ushın boysınıwǵa tuwrı 
keletuǵın» qurılmalı qádiriyatlar qarama-qarsı baǵdarlarǵa iye bolsa, 
qıyınshılıqlarǵa dus keliwi múmkin. Maqsetli qádiriyatlar qurılmalı 
qádiriyatlarǵa qaraǵanda turaqlıraq, biraq qurılmalı qádiriyatlarǵa 
individuallastırıw kóbirek seziledi.
M. Rokich insan qádiriyatları túsinigine eki túrli táriyp bergen: 
Ol «qádiriyat» degende, insannıń óz maqsetin basqa maqsetler 
menen salıstırǵanda ústinligine isenimi hám onnan maqtana alıwı, 
yaki individ minez-qulıqtıń basqıshlar tábiyatı menen salıstırǵanda 
ústinligine isenimdi túsinedi. Sonnan kelip shıǵıp, ol insaniy 
qádiriyatlardıń eki túrin ajıratadı: maqsetli qádiriyatlar hám 
qurılmalı qádiriyatlar. Birinshisin ideal- qádiriyatlar, ekinshisin 
bolsa instrumental qádiriyatlar dep ataydı.
İdeal qádiriyatlarında individ ushın málim bolǵan ómirlik 
qádiriyatlardıń artıqmashılıǵı sáwlelenedi.
İnstrumental qádiriyatlarǵa bolsa- tiyisli ideal qádiriyatlardıń 
ámelge asırılıwına alıp keletuǵın belgili bir minez-qulıq túrleriniń 
artıqmashılıǵı sáwlelenedi. Házirgi kúnde izertlewshi M. Rokich 
tárepinen usınıs etilgen qádiriyatlardı analizlew metodikası keń 
tarqalǵan.
Kópshilik alımlar ideal qádiriyatlardı oqıtıwshı pedagogikalıq 
iskerliginiń mazmunı dep, olardı pedagogikalıq qádiriyatlar dep 
158

---

esaplaydı hám olardıń qatarında, kóbinese, tómendegilerdi kórsetip 
beredi: jeke abırayı, joqarı finanslıq jagdayi, krebelsendiliklik, 
sociallıq 
belsendilik 
baylanıslar, 
ózin-ózi 
rawajlandırıw, 
jetiskenlikler, ruwxıy qanaatlanıw, óz individuallıǵın saqlap qalıw.
Juwmaqlap aytqanda, oqıtıwshınıń pedagogikalıq xızmetinde 
ayrıqsha áhmiyetli kórsetip beriwshi insanıylıq qádiriyatlar 
oqıtıwshınıń qızǵın miyneti esesine qáliplesip baradı hám tómendegi 
mashqalalar oqıtıwshı ushın búgingi kúnde eń ayrıqsha áhmiyetke 
iye: 
– oqıtıwshı miynetinde jámiyetke say insanıylıq qádiriyatlardı 
óz maqsetleriniń tiykarı dep biliwıi; 
– oqıtıwshı miynetinde maqsetli qádiriyatlardı nátiyjeli jetkerip 
beriwi hám imkaniyatları; 
– oqıwshılar maqsetli qádiriyatlardı qabıllawı ushın oqıtıwshı 
tárepinen zárúr shart-sharayatlarınıń jaratılıwı.
Bunday baǵdarlanǵanlıq mazmunda jámiyettiń bilim tarawında 
alıp barıp atırǵan jańa ózgerisleri mazmunı hám áhmiyeti 
kórsetilgen. Sonıń ushın, oqıtıwshı miynetiniń tiykarı - onıń ruwxıy 
dárejesin kórsetetuǵın intellektual sana. joqarı ruwhıylıq, ásirlik 
dástúrlerge ulıwmainsaniylıq qádiriyatlarǵa súyengen halda 
zamannıń aldıńǵı jetiskenliklerinen azıqlanatuǵın milliy dúnyaqaras 
hám isenim sıyaqlı kórsetkishleri bar bolıwı kerek.