Ministrligi

Oqıtıwshınıń 
dóretiwsheńligi 
hám 
miynettegi 
hárekecheńligi. Dóretiwshilik- oqıtıwshınıń óz miyneti procesinde 
ǵárezsiz xızmet alıp barıwı kásiplik xızmetiniń bilim mazmunın 
belgilewshi sıpatları oqıtıwshınıń dóretiwshiliginde kórinedi. 
Dóretiwshilik- bul oqýtýwshýnýń bilim hám tárbiya procesinde 
sıpatı tárepten jańa, túp nusqa hám tákirarlanbas ilimiy jańalıqtı 
payda etiwshi xızmeti.
Oqıtıwshınıń nátiyjeli dóretiwshiliginde belgilengen hár qanday 
mashqala unamlı sheshiledi, dóretiwshilik etiwge ıqlası bolǵan 
oqıtıwshılardıń tiykarǵı bóliminde bul tárepleri kórinedi.
Oqıtıwshınıń evristikalıq dóretiwshiligi, jáhánde júz berip 
atırǵan kásiplik xızmetine tiyisli jańalıqlardı qorıqpastan ózlestiriw 
hám en jaydırıwdı ańlatadı, yaǵnıy onıń tiykarında ideyalar(qıyallar) 
payda etiw procesin intencifikaciyalaw hám olardıń haqıyqatqa jaqın 
ekenin (múmkinligin, isenimliligin) úziliksiz ámelge asırıw hám 
bunda jańa halatta qorıqpay háreket etiw qábileti, pikirlew procesi 
tiykarında sana-sezimin rawajlandırıw baqlanadı.
Oqıtıwshınıń kreativlik dóretiwshiliginde sociallıq áhmiyetke 
iye bolǵan jańa teoriyalardı jaratıw jámlesken, ol óziniń ǵárezsiz 
ideyaları hám usınısları menen shıǵadı, sheber hám tájiriybeli, 
qábiletli oqıtıwshılar ǵana buǵan erisiw múmkin.
Evropalıq sociologlar oqıtıwshınıń miynettegi unamlı táreplerin 
«aǵımdı seziw», yaǵnıy óz jumısına tolıq kirisip ketiw hám xızmet 
procesinen qanaatlanıw payda etiw dep ataydı, Bul bolsa, óz 
náwbetinde oqıtıwshınıń joqarı ishki refleksiv jaǵdayı kúshli bolıwı 
haqqında gúwalıq beredi. Óz kásibi procesinde dóretiwshilikti hám 
miynetten qanaatlanıwdı sezbeytuǵın oqıtıwshılardıń miynet 
xızmeti, kóbinese, háreketsizlikke, nervlardıń tez sharshawına hám 
ashıwshaqlıqqa alıp keledi.
150

---

Miynette háreketsheńlik- bul oqıtıwshınıń miynet tarawında alıp 
baratuǵın ǵárezsiz háreketi. Pedagog miynet háreketcheńliginiń 
ózine tán tárepi-oqıwshınıń bilim hám tárbiyalıq háreketcheńligin 
asırıwǵa qaratılǵanlıǵında kórinedi. Bunda oqıtıwshı tek óz pánin 
bilip 
qalmay, 
pedagogikalıq-psixologiyalıq 
tájiriybe 
hám 
kónlikpelerin, bilim hám tárbiyalıq texnologiyalardıń keń spektrın, 
hár qanday pedagogikalıq jaǵdaylardı sheshiwde ǵárezsiz xızmet 
alıp barıwdı umıtpaw kerek. Bul talaplar pedagog miynetiniń zárúr 
ózine tán tárepin shólkemlestiredi. Oqıtıwshı hámme waqıtta bay 
bilimi hám tájiriybeleri tiykarında jıynalǵan jeke pedagogikalıq 
resurslarına tayanıp, pútin oqıtıwshılıq xızmeti dawamında miynet 
etedi. Ol bilim hám tárbiyada ózine unaǵan metodlardı, qural hám 
usıllardı tańlaydı, jańalıqqa umtıladı. Bárshe pedagogikalıq joqarı 
oqıw ornı talabaları bunı jeterli dárejede anıq túsinedi. Eger birinshi 
kurs talabalarınıń 59 payızı oqıtıwshılıq kásibin óziniń talantı dep 
esaplasa, tórtinshi kursqa kelip, bunday talabalar sanı 25 ese 
kemeyedi.
Klass kollektiviniń psixologiyalıq ózgeriwsheń quramı, kollektiv 
aǵzalarınıń bir-biri menen óz-ara qatnasları, oqıwshılar ruwxıy 
jaǵdayınıń hár qıylılıǵı oqıtıwshı miynetine keskin tásir kórsetedi. 
Bunda klass kollektiviniń, psixologiyasın oqıtıwshı ózi qálegenindey 
jaqsı tárepke rawajlandırıwshı ózgerttiriwshi hámme waqıt múmkin 
bola bermeydi. Sonǵı jıllarda oqıwshılardın oqıwǵa degen 
kızıǵıwshılıǵı bilim alıwǵa degen passivlik háreketi sezilmekte. 
Ziyrek qábiletli oqıwshılardı tolıq ǵárezsiz oqıw menen bánt qılıwda 
ayırım oqıtıwshılardın bilim dárejesinin tómenligi narazılıqlarǵa 
sebep bolmaqta. Bul máseleni álleqashan oqıw orınlarında 
oqıtıwshılar qábiletine tiyisli bolǵan jaqsı áhmiyetke say hádiyse 
sıpatında tán alınǵan. Oqıw orınları aldında turǵan usı wazıypalar 
bilim tarawında alıp barılıp atırǵan jumıslardıń orınlanıwına 
tosqınlıq qılmaw ushın tálim háreketsheńlik tárbiyanıń tiykarǵı 
atqarıwshısı bolǵan oqıtıwshınıń miynet qábiletin asırıw 
dóretiwshiligin házirgi zaman talapları dárejesinde jáne de 
kúsheyttiriw lazım.
Kóp jıllıq ilimiy izertlew nátiyjesinde oqıtıwshılardıń ortasha 
jasına emes, miynet qábiletin asırıwda tómendegi jaǵdaylarda itibar 
beriw lazımlıǵı anıqlandı.
151

---

1. Miynetke degen qábilettiń bir qıylı cikldaǵı qásiyetleri 
miynet dem alıs tártibiniń ózgermesligi.
2. Miynetke qábiletlilik dárejesi, óz kásibin tolıq iyelegen 
oqıtıwshılardıń islew dinamikası.
3. Miynet ónimdarlıǵın pedagogikalıq tájiriybelerin úziliksiz 
asırıp barıw.
4. Jumıs waqtında júzege keletuǵın túrli jaǵdaylardıń ózine tán 
qásiyetleri, jáne funkcionallı qolaylıq, ruwxıy sharshaw, ruwxıy 
zorıǵıw, qayǵı-ǵamlarǵa beriliw, bir qıylı ózgermeytuǵın qábilet, 
hámme waqıt qáweterleniw jaǵdayı tez-tez juwmaq shıǵarıw lazım.
5. Miynette reproduktivliktiń hám dóretiwshiliktiń ózara 
múnásibeti, normadan artıq islew dárejesi, dóretiwshilikte 
táwekelshiliktiń bar bolıwı.
6. Miynet ónimdarlıǵın asırıwda óz betinshe jumıstıń ózine tán 
qásiyetleri.
7. İshki hám sırtqı shekleniwlerdi, qarama-qarsılıqlardı jeńip 
ótiw, kúshtiń bekkemligi, óz miynet nátiyjelerin aldınan kóre biliwı, 
múmkin bolmaǵan jaǵdaylarda qábilettiń ózgeriwi.
8. İnnovaciyalardıń barlıǵı (belsendiliktiń jańa kórinisin 
ózlestiriw).
Miynet qábiletin asırıwshı sebepler arasına miynetke jaqsı 
múnásibette bolıw, kásip yaki miynet túrine qızıǵıw, kóp 
jaǵdaylarda shaxstıń múnásibetine tiyisli bolǵan onıń ańlılıq dárejesi 
de kiredi.
Oqıtıwshı miyneti belsendi ónimdarlıǵın asırıwshı qásiyetler, 
onıń miynetke erkin hám jaqın múnásibette bolıwı pedagogikalıq 
kásibi menen baylanıslı bolǵan hámme miynet túrlerine qızıǵıwı, 
oqıtıwshı ruwxıy dúnyasınıń baylıǵı, milliy hám ulıwma insanıy 
qádiriyatlarǵa bolǵan múnásibeti ańlılıq dárejesi menen de 
belgilenedi. Házirgi zaman sociallıq izertlewlerde oqıtıwshılardıń 
milliy hám ulıwma insanıy qádiriyatların úyreniwge qaraǵanda 
qızıǵıwlarǵa ayrıqsha itibar qaratılmaqta, sebebi hár qanday 
jámiyette belgilengen ishki nızamlar sisteması bolıp,onda milliy hám 
ulıwma insanıy qádiriyatlar jetekshilik qıladı.
Xalqımız ruwxıylıǵın jetistiriwde milliy úrp-ádetlerimiz hám 
olardıń negizinde payda bolǵan mehir-múriwbet, insandı qádirlew, 
tınısh ómir, doslıq hám tatıwlıqtı qádirlew túrli mashqalalardı 
152

---

jámlesip sheshiw sıyaqlı qádiriyatlar kem-kemnen áhmiyetli orındı 
iyelemekte.
Usı qádiriyatlar tálim-tárbiya tiykarında jas áwlad sanasına 
sińdiriledi. Mámleketimiz tálim orınlarında is júrgizip atırǵan 
oqıtıwshılar hám tárbiyashılardıń pedagogikalıq jetiskenliklerinde 
olardıń ruwxıy dúnyasınıń keń ekenligin kórsetip beredi. Ullı 
alımlarımızdıń tálim-tárbiyaǵa tán kóz-qaraslarında ulıwma insanıy 
hám ruwxıy qádiriyatlarǵa bolǵan itibar tiykarǵı orında turǵan. Ata-
babalarımız burınnan biybaha baylıq bolǵan ilimiy aǵartıwshılıq 
tálim-tárbiyanı insan jetiskenlikleri hám millet rawajlanıwınıń eń 
tiykarǵı shárti hám diywalı dep bilgen. İnsan ádebi aqılǵa, minez-
qulqı hám is-háreketi bolsa ilimdi úyreniwge hám de aǵartıwshılıqqa 
tiykarlanǵanda ǵana ruwxıy jetiskenliklerge erisedi. Alımlarımızdıń 
pikirlerine qaraǵanda, insanıy ideyalardıń ámelge asıwı,ruwxıy 
nawqıranlıqqa erisiw bilimli, ilimli bolıwǵa baylanıslı. Sonıń ushın 
da olar ilimdi insanıy qádiriyatlar dárejesinde qádirlep, jámiyettiń 
barlıq aǵzaların ilim iyelewge shaqıradı,muǵallimlerdiń miynetin 
qádirleydi.
Abu-Rayxan Beruniy óz miynetlerinde bilim ulıwma insanıy 
qádiriyatların úyreniwdiń gilti ekenligin ayrıqsha atap ótedi. İlim-
bilimli adam-jámiyet táǵdiri, insanlar táǵdiri ushın gúresetuǵın 
barlıq jamanlıqlardan uzaqdur. «İlimniń paydası ashkózlik penen