Ministrligi

Ózin-ózi 
ańlaw. 
Mámleketimizde 
ǵárezsizlikten 
soń 
daǵazalanǵan: 
Tálimnıń 
jańa 
modeli, 
jámiyette 
erkin 
pikirlewmánawiy erkin shaxstıń qáliplesiwine alıp keledi. Óziniń 
qádir-qımbatın ańlaytuǵin, sabir-taqatlı, iymanı pútin, ómirde anıq 
maqsetke Iye bolǵan Insanlardı tárbiyalaw Imkaniyatina iye 
bolamiz. («Tariyxıy ótmishsiz-keleshek joq» «Muloqat» jurnalı, 
1998-jıl 5-san) Oqıtıwshınıń wazıypası hám májbúriyatları tárbiya 
nátiyjesinde oqıwshıda milliy qádiriyatlarǵa isenim, milliy ideya, 
demokratiyalıq qaraslar hám turmıslıq poziciyanı qáliplestiriwden 
ibarat. Tárbiya mazmunınıń eń áhmiyetli belgileriniń biri – bul 
insannıń turmıslıq tárepten óz-ózin ańlaw, onıń jeke ómiri hám 
iskerligi ózi jasap turǵan ortalıqtıń subekti sıpatında qabıllanıwı 
menen túsindiriledi. Insan kamalatında puqaralıq kásiplik hám 
tárbiyalıq tárepten óz-ózin ańlaw arnawlı áhmiyetke iye. Oqıtıwshı 
oqıwshılardı óz-ózin tárbiyalawǵa, yaǵnıy óz ishinde sanalı, tártipli 
islewge úyretse ǵana tárbiya procesi jaqsı nátiyje beredi. 
Oqıwshılardı óz-ózin tárbiyalaw metodlarına kónlikpe payda 
qıldırıw oqıtıw mánawiyatınıń sheberligine tárbiyalıq iskerligin durıs 
shólkemlestiriwine baylanıslı. Oqıwshılar, ádette, jaqin adamlarinıń 
bazıda oqıtıwshılarinıń minez-qulqına elikleydi. Sol ushın oqıtıwshı 
óz pedagogikalıq sheberligine súyenip oqıwshı qálbine ózine bolǵan 
isenim mehr-tuyǵılarin oyata alıwı lazım. Oqıwshılar oqıtıwshınıń 
sabaqta hám ómirde ózin qanday tutıwı kiyiniwi, qatnasın adamlar 
menen óz-ara múnásibetin baqlap baradı. Bul da oqıwshılardıń 
qadaǵalawinda bolıp, tálim hám tárbiya procesinde, dem alıwda, 
jámiyet islerinde, óz-ózin tárbiyalaw usıllarina kónlikpe payda 
qıladı. Bul usıllar – oqıwshılardı belsendilikke, erkin pikir oy 
júritiwge shaqıradı. Oqıtıwshı tárbiya procesinde tómendegi 
«Oqıwshılardıń óz-ózin tárbiyalaw metodları»nan paydalanıwı 
múmkin.
– Óz-ózin tekseriw hám qadaǵalaw 
– óz-ózin bahalaw (teńleslerine eliklew tiykarında) 
– túsindiriw (oqıw ruwxıy tárbiyalıq sıpatları túsindiriledi) 
– pikir almasıw (oqıwshılarǵa siyasiy, mádeniy, estetikalıq 
huqıqıy temalarda awızeki tásir kórsetiw) 
Iqtıyarıylıq Tárbiyalanıwshılardıń bilim erkinligisiz tárbiya 
ideyaları áhmiyetiin ornatıw múmkin emes. «Kadrlar tayarlaw milliy 
171

---

dástúrinde» tálim hám tárbiyanı jáne de jetilistiriwge qaratılǵan bir 
qatar hújjetlerdi shaxstıń erkinligin, erkin pikirlew qábiletin 
qáliplestiriwge birlemshi itibar berilgen. Sebebi, erkinlik 
támiyinlengen jámiyette pikir rawajlanadı, bul bolsa jámiyettiń 
kúshli bolıwınıń girewi esaplanadı. Erkinlik arqalı oqıwshı oyı 
qáliplesedi. Ol bir neshe imkaniyatlarda birin ıqtıyarıy tańlap aladı, 
tálim sistemasında oqıwshılarǵa bul imkaniyatlar jaratılǵan, olardıń 
erkinlik huqıqları támInlengen.
Tárbiya procesi kóp qırlı proces bolıp, onda tárbiya áhmiyetiin 
jaratıwǵa xızmet qılıwshı ishki hám sırtqı subektiv hám obektiv 
jaǵdaylar menen qanshelli uqsas kelse, oqıwshı shaxsin maqsetke 
muwapıq qáliplestiriw barısinda oqıtıwshı jetiskenlikke erisedi. 
Oqıtıwshılar tárbiya procesiniń kóp qırlı ekenligin, onı 
shólkemlestiriw hám basqarıwda tek tárbiyashı iskerligi emes, bálki 
oqıw jas hám psixologiyalıq belgileri jeke ózine ılayıq tárepleri, oy-
pikirleri, ómirge qarasları da ayrıqsha orınǵa iye ekenligin umıtpaw 
kerek.
Tárbiyanıń úziliksizligi. Tárbiyanıń jáne bir áhmiyeti uzaq 
múddet dawam etiwi. Tárbiya nátiyjeleri tez hám birden kózge 
taslanbaydı. Ózinde insanıy sıpatlardı kórsete alǵan shaxstı 
tárbiyalap kamalǵa keltiriwde uzaq múddetli dáwIrdi talap etedi. 
Shaxstıń anıq waqıttıń ózinde, túrli qaraslar bar bolǵan jaǵdayda 
háreket qılıw tárbiya procesin quramalastıradı. Tálim oraylarinda 
alıp barılıp atırǵan, tárbiyalıq iskerlik shaxs sanası, dúnyaqarasin 
qáliplestIrIwge qaratılǵan. Solay eken, jaslıq jıllarinda insannıń nerv 
sisteması joqarı dárejede tásirsheń hám turaqsız boladı. Sol sebepli 
tárbiyada jetIskenlikke erisiw ushın oqıtıwshı balalarǵa oqıwshılıq 
jıllarinda tuwrı tárbiya beriw lazımlıǵın talap etedi. Tálim 
oraylarinda alıp barılıp atırǵan tárbiyalıq proces – bul oqıtıwshı hám 
oqıwshılardıń birgeliktegi úziliksiz, sistemalı hárekettegi jıyındısı. 
Oqıwshılarda unamlı sıpatlarin toltırıwshı, bayıtıp barıwshı, 
qáliplestiriw mánawiy iskerlik ayrıqsha áhmiyetke iye. Sol sebepli 
shańaraq tálim orayları, jámáátshilik birliginde dúzilip atırǵan 
tárbiyalıq is-ilajlarınıń úziliksiz ótkeriliwine erisiw lazım.
Tálim oraylarinda oqıtıwshılardıń tárbiyalıq iskerligi jetekshı 
mánawiy orindı iyelese de bazıda oqıwshılarǵa úziliksiz tárbiyalıq 
tásir ótkere almaydı. Sebebi, oqıwshılar tálim oraylarinda málim 
172

---

múddette ǵana oqıtıwshınıń tárbiyalıq tásirI hám qadaǵalawı astinda 
bolıp, qalǵan bos waqtinda tiykarǵı bólegin shańaraqta keshedi, 
dosları sheńberińde, hár qıylı sırtqı ortalıqta ótkeredi. Gúzgi, qısqı, 
báhárgi hám ásirese, jazǵı dem alıslar dáwirinde oqıwshılar tálim 
orayı oqıtıwshısı tásirinen shette qaladı. Demek, tálim orayında 
oqıwshılardı tárbiyalaw waqıt tárepinen shegaralangan bolıp 
klasstan, mektepten tısqarıda ámelge asırılatuǵın tárbiyalıq 
jumıslardan tısqarı waqıtta olar oqıtıwshı yaki tárbiyashınıń tásiri 
hám de qadaǵalawinda bolıwı kerek.
Tárbiyalıq jumıslardı rejelestiriw. Tárbiyalıq maqsetlerdi ámelge 
asırıw ushın reje dúziw hám onı orınlaw nátiyjeliligin támiyinlewdiń 
tiykarǵı jolı. Oqıtıwshı tárbiyalıq islerin rejelestiriw-unamlı proces. 
Oqıtıwshı 
tárbiyalıq 
jumıslardı 
rejelestiriwde 
tiykarınan 
Bilimlendiriw haqqında»ǵı Nızam hám «Kadrlar tayarlaw milliy 
dástúri» ideyalarina hám de milliy qádiriyat, úrp-ádetlerimizge 
tayanadı. Onıń mazmunı oqıwshılardı oqıwǵa, ilim alıwǵa miynetke 
unamlı múnásibetti tárbiyalawdan ibarat.
Tárbiyalıq is rejesinde miynet tárbiyasina ayrıqsha áhmiyet 
beriledi. Oqıtıwshı oqıwshılardıń miynet tárbiyası rejesin dúzer 
eken, oqıwshılar miynetiniń mashaqatı sharshaw hám dem alıw 
haqqında anıq kórinislerge iye bolıwın esapqa alıw kerek. Ata-analar 
menen islew bólimInde shańaraq mektep tárbiyasin túsindiretuǵin 
qısqa maǵlıwmatlar berIledi. Sheber oqıtıwshı tárbiyalıq jumıs 
rejesine anıq bir maqsetti qoyadı. Tárbiyalıq jumıs ámeliyatinda 
ádep shegarasinan shetke shıqqan oqıwshılarda ushıraydı. Olar 
tárbiyası «qıyın» oqıwshılar. Olar menen tárbiyalıq iskerlik alıp 
barıw – bul ayırım itibardı, sabır-taqat hám sheberlikti, kewil 
sezgirligin talap etetuǵın quramalı jumıs. Tárbiyashı bunday 
oqıwshılardı pedagogikalıq tárepten úyreniw dastúrin dúziwde 
tómendegi táreplerine itibar beriw lazım. Shaxstıń socialıq kelip 
shıǵıwı, shańaraqta ulıwma rawajlanıw dárejesi, minez-qulqınıń 
tárbiyalanǵanlıǵı dárejesi dástúr tiykarında tómendegi jónelisler 
boyınsha ayrıqsha tárbiyalıq isler rejesi tayarlanadı.
1. Oqıwshı álemInIń turmıslıq jónelislerin dıqqat penen 
úyreniw.
2. Xarakteri hám minez- qulqindaǵı úyreniw sebeplerin úyreniw 
173

---

3. Unamlı baǵdarǵa, ózgerIwge tásir etiwmánawiy turmıslıq 
kórinislerdi tańlaw.
4. Sáwbetti óspirimniń «psixologiyalıq aymaǵı»nan izlew 
5. Oqıwshılar minezinde kórinetuǵin hár qıylı ózgerisler ústinen 
hár dayımǵı qadaǵalaw ornatıw.
Bizge belgili tárbiyalanǵanlıq nátiyjelerin esapqa alıw 
oqıwshılar minez-qulqında, olardıń oqıw hám miynetke 
múnásibetlerindegi ózgerislerin ańlatatuǵin pedagogikalıq ólshem. 
Tárbiyalıq iskerlik nátiyjeliligin anıqlaw - máselesi quramalı másele. 
Hesh qashan tárbiya nátiyjelerin ótkerilgen shara-ilajlar qatnasqan 
oqıwshılar sanı menen belgilep bolmaydı.
Tárbiyalıq jumıs nátiyjeliligi oqıwshılardıń tárbiyalanǵanlıq 
dárejesi menen bahalanadı.
Tárbiyashı- oqıtıwshı oqıwshılardan qızıǵıw hám mútájliklerin 
tereń sezgen halda, jaǵdaydı esapqa alıp, tema tańlawı onı tallaw 
hám ótkeriwde oqıwshılardı keń kólemde shaqırıw joqarı 
nátiyjelilikti támiyinlewge itibar beriw menen birge, hár bir 
oqıwshınıń qálewin esapqa alıwı, keskin biykarlamastan, jáne oylap 
kóriw, qızıqlıraq, ápiwayıraq jolların tabıwın múmkin dep 
úmitlendiriw orınlı. Tárbiyashı dóretiw mánawiy bolıwı oqıwshılardı 
da unamlı iskerlik júritiwge qaratıwı, hár bir tárbiyalanıwshıda ózin 
hám ózgelerdi húrmet qılıwǵa isenim payda qılıwı lazım.