Ministry of education and science of the republic of kazakhstan

Key words: onomastics, onomasiology, science, toponym, hydronym. 
 
Тіл білімінде жалқы есімдерді зерттейтін ғылым саласы ономосиология деп 
аталады. Жалқы есімдерді ономастика терминімен атау қалыптасқан. Ономастика грек 
сөзі, «ономия» (грек тілінде «onoma» есім, ат) onomastika –ат қою өнері, яғни атауларды 
зерттейтін ғылыми сала. Жалқы есімдердің бойынан халықтың танымы мен 
тарихын,тұрмыс-тіршілік,әдет-ғұрып,салт-дәстүрін көреміз, болмысын байқаймыз. 
Ақпараттық, эмоционалдық, әлеуметтік қызметтерге ие жалқы есімдерде ұлт тілінің 
ерекшеліктері сақталған, өркениет пен мәдени деректер сақталған. Жалқы есімдер жеке 
сөз, сөз тіркесі бола тұра, ол - дерек көзі, ақпарат көзі. Осындай «қоғам тарихының 
айнасы» (Т.Жанұзақов), тілдің сөздік құрамының ажырамас бір бөлігі әрі оны 
толықтырушы тіл бірліктері кеңес дәуірінің елуінші жылдарынан бері зерттеу нысаны 
болып келеді..Ғалым Т.Жанұзақтың пікірінше оны мынандай кезеңдерге бөлуге болады: 
«1 кезең - 1950-1970ж.; 2 кезең - 1970-1990ж.; 3 кезең - 1990-2000ж.; 4 кезең - XXI ғ. 
басы, жаңа кезең» [1, 32]. Десек те, қазак тіл білімінің қай саласы турасында сөз 
қозғағанда да тілге тиек етер қазак тіл білімінің көшбасшысы А.Байтұрсыновтың 
еңбектері болары анық. Ғалым зат есімдерді жалпы есім және жалкы есім деп екі топка 
бөлген екен: «зат есім екі түрлі болады: біреулері-нәрсенің дербес өз басына гана 
койылған: жалқы есім. Екіншілері-нәрсенің біріне емес, барлык табына қойылған: жалпы 
есім» [2 ]. Сөз дәлелі ретінде жалқы есімге жер-су атауларын, адамға берілген есімдерді 
келтіреді. Қазақ ономастикасы мәселелерінің зерттелуі жайлы сөз еткенде, қазақ 
ономастикасы мәселелері Ш.Уәлихановтың еңбектерінен бастау алатындығын 
ескергеніміз жөн. Қазак тіл білімінің кеңес дәуірінің елуінші жылдарына дейін Қ.Қ. 
Жұбанов, С.А. Аманжолов, С. Алиев, Н. Баяндиндердің еңбектерінде ономастика 
мәселелеріне қатысты пікір білдірілсе, ономастикасының ғылыми бағыт ретінде 
қалыптасуына Ғ. Қоңқашбаевтың диссертациялық зерттеу еңбегінің қосқан үлесі зор. 
Елуінші жылдардан кейін І.К.Кеңесбаев, Ә.Қайдар, Т.Жанұзақов, Ә.Абдрахманов, 
Е.Жанпейсов, О.Сұлтаньяев, Е.Қойшыбаев, М.Мұсабаева, У.Мусабекова, Е.Керімбаев 
К.Жаппар, Қ.Рысбергенова, Г.Мадиева, С.Иманбердиева, А.Жартыбаев, Б.Көшімова, 
Б.Досжанов, Г.Аубакирова, Г.Сағидолда, Ұ.Ержанова, Б.Бияров, Ә.Жақып, т.б. ғалымдар 
өздерінің еңбектерінде, зерттеулерінде жалқы есімдердің түрлі салаларын ажыратып,
грамматикалық құрылымы, сөзжсамы анықтап, тақырыптық, лексико-семантикалық 
топтарға жіктеді, этимологиясы анықталып, қазақ ономастикасының фактологиялық-
деректік базасын байытып, әдістемелік және ғылыми-теориялық негіздерін толықтырды. 
Аймақтық гидронимдер жүйесі, топонимдер жүйесі, олардың этнолингвистикалық 
сипаты ашылды. Жер-су атуларын жасауға қатысатын тіл бірліктерінің көркем 
шығармадағы қызыметі, этимологиясы, аймақтық топонимдерінің ерекшеліктері, 

---

245