Мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон

choyxo‘rini, kirdikoringni, o‘zgalara, ko‘nglima, qilurg‘a, yuzginasiga, bo‘ydin, 
oshiqidin, xiroming, zulf.  
Muqimiy tilida o‘g‘uzcha unsurlar ham bor. Masalan: o‘tgan zamon 
sifatdoshi -mish, -an shakllari, hozirgi-kelasi zamon fe’lining birinchi shaxs birligi 
bilmam, qilmam, ikkinchi shaxs birligi aylayur tarzida ishlatilgan: qolmish, 
bo‘lmish, o‘ltiran, qilan. Shu bilan birga, izofali birikmalar ham keng qo‘llanilgan: 
lofi donish, bemori ishq, la’li shakkor, g‘unchai afgor, To‘yi qonbachcha, Zilzilai 
Andijon, bechori sho‘rlik. 
Umuman olganda, Muqimiy mahalliy sheva va eski o‘zbek tili 
materiallaridan samarali foydalangan. Shu bois u til hamda uslubining ixcham, 
ravon, sodda, tushunarli bo‘lishiga erishgan. Ayni paytda, ijod jarayonida rus tiliga 
xos o‘zlashmalarni ham e’tibordan chetda qoldirmagan. 
Furqat (1859, Qo‘qon - 1909, Yorkend) ning asosiy xizmati shundaki, 
Muqimiy singari adabiy til va uslubni so‘zlashuv tiliga yaqinlashtirishga harakat 
qildi. Bunga uning “Gapning tasnifi”, “To‘y tavsifi”, “Aza tavsifi” kabi asarlari 
dalildir. Shoir xalq ijodi uslubiga ergashib, “olim bo‘lsang, olam seniki” maqoli 
asosida quyidagi she’riy parchani yaratgan:
Kishikim ilmu fandin boxabardur,
Xaloyiqqa baqadru mo‘tabardur. Shuningdek, arxaizmlar va o‘g‘uz tillariga xos 
jihatlar, diniy so‘zlar ham uchraydi: ayru, bo‘yla, taqi, tegru, qayu; cho‘x, o‘l, na, 
bormish, olmish; ziyorat, toat, ibodat, qiyomat, mahshar, iyd, kaliso (cherkov), 
butxona, chalipo (but) singari. 
Furqat o‘zbek adabiy tili leksikasini yangi so‘zlar bilan boyitdi: Shoir tilida 
ayrim so‘zlar yangi semantik xususiyat kasb etgan. Masalan, barq, doru, olmos 
so‘zlariga xilma-xil ma’no yuklagan: barq - elektr toki, doru - elektr tokining 

---

134 
kerakli manbai, olmos so‘zini esa lampochkaning volfram simi semasida 
qo‘llagan. Fonus so‘zi aslida arabcha bo‘lib, qo‘l fonarini anglatgan. Furqat esa uni 
“elektr lampochkasi” semasida ishlatgan: 
Chunonchi, ikki fonus ahli hikmat,
Yasabturlar qilib izhor san’at. 
Yonar befilta, begugurt, be yog‘ 
Anga bir sim ishorat aylagay chog‘. 
Shu davr so‘zlashuv tilida esa fonus so‘zi umuman chiroq ma’nosida qo‘llangan. 
Furqat she’riyatida bir necha mavzuiy guruhga tegishli ruscha va u orqali 
boshqa yevropa tillaridan kirgan so‘zlar qo‘llangan. Masalan: harbiy atamalar: 
adyutant, genaral, afitser, soldat, matros, rota; siyosiy-diplomatik so‘zlar: 
komissiya, konsul, duma, siezd, manifest, zabastovka; aloqa vositalarini ifodalovchi 
lesemalar: 
tilgirof, 
po‘shtaxona; 
madaniy-ma’rifiy 
muassalari 
nomlari: 
uchitelskaya seminariya, gimnaziya, muziy kabi. 
Ruscha so‘zlarning asl lug‘aviy ma’nosi o‘zgargan holda ham uchraydi. 
Masalan, muzikantning fonetik o‘zgargan varianti muzikon “muzika asboblari” 
ma’nosida qo‘llangan: Chalindi anda har xil muzikonlar. Ayrim so‘zlar ko‘p 
ma’nolarda ishlatilgan: moshina - ipak ishlab chiqaradigan qurol; parovoz; 
pilarama singari semalarni ifodalagan. Rus so‘zlari ishtirokida yangi leksema va 
so‘z birikmalari ham hosil qilingan: nomerlik, zovitchi, perivoy qilgon. 
Shoir asarlarida leksik-semantik jarayonlar – omonim, sinonim va 
antonimlar kuzatiladi: yuz, ot, ol, bor; el, xalq, jamoat, do‘st, birodar, yor, oshno, 
tabib, hakim, kosib, hunarmand, ovora, sarson, dard, alam, javo, jabr, kulfat, 
savdo, g‘am, pari, jonon, sanam, yuz, chehra, bet, diydor; shodlik – g‘am, kulgi –