Мирзо улуғбек номидаги


Еттибоева Л.А., Алланазарова Д.М, Менглиев М.Ў


Download 4.9 Mb.
Pdf ko'rish
bet163/189
Sana27.10.2023
Hajmi4.9 Mb.
#1727116
1   ...   159   160   161   162   163   164   165   166   ...   189
Bog'liq
Milliy universitet Lobar bilan tezis

 
Еттибоева Л.А., Алланазарова Д.М, Менглиев М.Ў. 
Гулистон давлат университети, Гулистон ш. 
Доривор ўсимликларнинг шифобахшлиги - улар таркибида маълум 
таъсир қилувчи кимёвий моддалар: алкалоидлар, флавоноидлар, 
гликозинлар, витаминлар, ошловчи моддалар ва бошқалар борлигидадир. 
Ҳозирги кунда ялпиз мойи жуда кенг қўлланилади. Ялпиз мойи 
косметика соҳасида ароматик модда сифатида, тиббиётда нерв 
касалликларида, атеросклероз, гипертоник касаликларда, юқори нафас 
органларининг 
шамоллашида, 
мигрен, 
холецистит, 
стенокардия, 
моддаларни алмашинувида, радикулит, юрак хапқиришига таскинлик 
беришида, ошқозон-ичак касалликларида, буйрак тош касалликларида 
қўлланилади. Охирги йилларда юрак қон томирларининг ҳамда юрак 
мушакларининг хасталиклари боғлиқ касалликларини даволашда, сариқ 
касаллигига қарши препаратлар олинганлиги, ялпиз ўсимлигининг тиббиёт 
соҳасидаги ўрни анча юқорилигидан далолат беради. 
Ялпиз ўсимлигининг бунчалик дориворлик хусусиятлари унинг 
таркибидаги ҳаётбахш омиллар таъсиридандир [1].
Ментол ва унинг эфирлари асосида сувда эримайдиган дори 
воситалари билан олинган бирикмалари ўзининг сувда эрувчанлиги, 
таъсир доираси кенглиги, терапевтик дозасининг камлиги ва заҳарлилик 
даражасининг пастлиги билан кўпгина дори воситаларидан фарқ қилади. 
Бунинг асосий сабабларидан бири ментол ва унинг эфирлари ноёб физик-
кимёвий хусусиятларга эга эканлигидир. Шундай дорилардан бири 
«Валидол»дир. Валидолнинг таркиби изовалериан кислотанинг ментил 
эфиридир. 
Ментол ва унинг ҳосилалари асосида ҳозирги кунда тиббиёт учун 
кўплаб дори препаратлари самарали ишлатилиб келинмоқда. Ментол 
биринчи марта француз кимёгари Альбен Галлер томонидан 1905 йили 
синтезлаган. Ментол – қалампир, ялпиз мойининг асосий таркибий қисми 
ҳисобланади (50%гача). “Ментол” номининг ўзи иккита лотинча келиб 
чиққан: mentha – “ялпиз” ва oleum – “мой”. Ментол, айниқса япон ялпизи 
таркибида (80%дан кўпроқ) ташкил топган. Ментол – бу аччиқроқ 
музлатувчи таъмли рангсиз кристалл модда бўлиб, сувда эримайди. 
Табиатда кўпроқ чап тарафлама айланувчи оптик изомер (-)-ментол 
мавжуд бўлиб, унда гидроксил метилга нисбатан цис-жойлашув 
(белгиланган ясси давранинг бир томони)да жойлашган, изопропил эса 
гидроксилга нисбатан транс-жойлашувда жойлашган бўлади. Қалампир 
ялпиз мойида оз миқдорда ментолнинг суюқ оптик изомери (+)-неоментол 
мавжуд бўлади. Ментолнинг суюқ изомерлари (неоментоллар) 


276 
токсинлилик хоссасига эга. Шу сабабли ментолни зарарли аралашмалардан 
тозалайди. 
Ментолнинг олиниш усулларини ва уларни самарадорлигини 
ошириш, асосий тинчлантирувчи дорилар таркибига кирувчи изовалерин 
кислотанинг ментил эфирининг бошқа хил синтези ана шу муаммолар 
ечимига қаратилган. 
Ментол ҳидини берувчи шаффоф, ёғли рангсиз суюқлик ҳисобланади. 
Спиртда тез эрувчан. Сувда деярли эримайди. Ментол (3-метил-6-
изопропилциклогексанол) – кучли аччиқ ялпиз таъмли рангсиз кристалл 
бўлиб, музлатувчи таъмга эга. Сувда жуда кам эрувчан, спирт, эфир ва 
сирка кислоталарида тез эрувчан, ёғли мойларда эса осон эрийди. 
Табиатда фақат l – ментол учрайди. Ушбу модда ялпиз мойи (Mentha 
piperita)нинг асосий таркибий таркибий қисми ҳисобланиб, ундан 
фармацевтика ва косметик мақсадларда фойдаланилади [2]. 
Синтетик ментол эса d, l – рацематлари ҳисобланишади. Ментолни 
ажратиб олишнинг мавжуд синтетик усулларидан энг мақбули м-
крезолдан синтезлаш ҳисобланади.
Изовалериан кислотасини саноатда спирт тозалашда ҳосил бўладиган 
мойдан олинадиган изоамил спиртининг икки босқичли оксидлаши орқали 
ажратиб олишади. Изовалериан кислотасининг бундай усулда олиниши 
унда кўплаб аралашмаларнинг сақланиб қолинишини таъминлайди, 
жумладан, таркибида 20%гача бўлган метилэтилсирка кислотасининг 
оптик фаоллигидир.
Синтетик изовалериан кислотаси нисбатан юқори сифатли бўлади ва 
камроқ аралашмага эга бўлади. Бироқ, синтетик изовалериан кислотасини 
қўлланилиши валидолни ишлаб чиқариш узоқ хориждан (Германия) сотиб 
олишга мажбурлиги ҳисобига бироз қимматга тушганлиги сабабли МДҲ 
давлатларида синтетик изовалериан кислотаси ишлаб чиқарилмайди.
ГСХ (газ суюқлик хромотографик) – таҳлил усули билан ишлаганда 
турли кўринишдаги хом ашёдан олинган валидол таркиби тадқиқ қилинди. 
Табиий l – ментолдан олинган товар кўринишидаги валидол, иккита 
кутилган бирикмалардан ташқари (l – ментоли ва l – изовалериан 
кислотасининг ва ачитилган изоамил спирти оксиди орқали олинган 
саноат изовалериан кислотасининг ментил эфриларида) таркибида 
қўшимча 2% ментен углеводородлари (2 изомен) ва 23% l – 
метилэтилсирка кислотасининг ментил эфири мавжуд бўлади. 
2 – 3 %дан кўп бўлмаган метилэтилсирка кислотасини ўз таркибига 
олувчи 
синтетик 
изовалериан 
кислотасининг 

– 
ментолини 


277 
эритификацияси жараёнида валидол ҳосил бўладики, шу баробарида 
кутилганидек, таркибида нисбатан камроқ аралашмалар бўлади ва 
ментилизовалериатнинг 54,7%, метилэтилсирка кислотаси l – метил 
эфирининг 1,9%, ментолнинг 36,7 % ва ментен углеводородининг 6,7 
%ини ташкил этади.
D, L – синтетик ментоли ва синтетик изовалериан кислотасидан 
олинган валидол нисбатан содда таркибга эга бўлишга биноан бирга 
метилэфирсирка кислотасининг ментил ва изоментил эфирларини ҳам ўз 
таркибида сақлайди.
Олинган маълумотларига кўра, бундай аралашмалар миқдори 11%ини 
ташкил этади. Шу пайтнинг ўзида уларнинг таркибига (метилсирка 
кислотасининг ментил эфири таркибини ҳисобга олмаганда) 8% гача 
етади.
Ихтиродан мақсад: изовалериан кислотасининг ментил эфирини 
махаллий усулини ишлаб чикариш. Изовалериан синтези учун зарур 
ментолни ялпиз таркибидан сокслет аппаратида спиртда эритиб ажратиб 
олдик. Изовалериан кислотани сивуш мойи таркибидан изоамил спиртини 
ажратиб олиб уни оксидлаш натижасида синтез килдик. Синтез килинган 
изовалериан кислотани ментол билан синтез қилишда катализатор 
сифатида ЛАПСА қўлланилди.
Қўлланилаётган катализатор фаоллиги 
жараёнида реакция давомийлиги анча қисқаради: 22 дан 3,5 соатгача: 
катализатор 
таклиф 
этилган 
шароитда 
барқарор 
бўлади 
ва 
ментилизовалериат синтези учун қайта қўлланиши мумкин. Таклиф 
этилаётган услуб изовалериан кислотасининг ментил эфирини ишлаб 
чиқариш саноатида ҳам қўллаш мумкин.

Download 4.9 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   159   160   161   162   163   164   165   166   ...   189




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling