Mirzo ulug’bek nomidagi o’zbekiston milliy universiteti “ fizika ” fakulteti 2-kurs f-2002 guruh talabasi

(2)

ifoda qutblanish darajasi deb ataladi.

9

Yassi qutblangan yorug‘lik uchun
I _min =0 va ^P =1; tabiiy yorug‘lik uchun
va P =0.
^I max
^{ I} min

E ^{vektorining tebranishlari faqat bitta tekislikda sodir bo‘ladigan yorug‘lik yassi} (chiziqli) qutblangan yorug‘lik deyiladi (3.v-rasm). Yuqorida ko‘rib o‘tilgan davriy tebranayotgan dipoldan nurlanayotgan elektromagnit to‘lqin yassi qutiblangan yorug‘likka misol bo‘la oladi.
Yuqorida ko‘rib o‘tilgan nurlanayotgan atomni xar doim dipolning tebranishiga keltirib bo‘lmaydi. Dipol nurlanishidan tashqari kvadrupolp va boshqa multipollikdagi nurlanishlar mavjud. Bu holda nurlanayotgan yorug‘lik bitta tekislikda tebranayapti deb bo‘lmaydi va uni endi perpendikulyar tekisliklarda qutblangan, faza jihatdan siljigan ikkita tebranish yig’indisi sifatida qarash mumkin. Eng oddiy holda bunday nur aylana, umumiy holda esa ellips bo‘ylab qutblangan bo‘ladi, ya’ni E vektor aylana yoki ellips chizadi.

10

2. Tabiiy yorug’likni qutblovchi qurilmalar, ularning hayotimizdagi

ahamiyati va xossalari.
Tabiiy yorug‘likni yassi qutblangan yorug‘likka aylantiradigan asboblar
qutblagichlar (polyarizatorlar) deb ataladi. Bu asboblar qutblagich tekisligi deb ataladigan tekislikka parallel tebranishlarni bemalol o‘tkazib, bu tekislikka perpendikulyar tebranishlarni butunlay ushlab qoladi. E amplitudaning qutblagich tekisligi bilan biror  burchak hosil qiluvchi tekislikda

yuz berayotgan tebranishini ikkita
E_||  E cos
va E_  E sin 
tebranishlarga ajratish

mumkin (4-rasm; nur rasm tekisligiga perpendikulyar). Bu tebranishlarning birinchisi asbob

orqali o‘tib ketadi, ikkinchisi ushlanib qoladi. O‘tgan

to‘lqinning intensivligi
E²  E² cos² 
||
miqdorga proporsional,

ya’ni
I cos² 
miqdorga teng; bu erda ^I - amplitudasi ^E

bo‘lgan tebranishning intensivligi. Demak, qutblagich

tekisligiga parallel tebranish o‘zi bilan intensivlikning
cos² 

ga teng qismini olib boradi. Tabiiy yorug‘likda  ning hamma qiymatlari bir xil ehtimollikdadir. Shuning uchun yorug‘likning

qutblagich orqali o‘tgan qismi
cos² 
ning o‘rtacha qiymatiga, ya’ni 1/2 ga teng bo‘ladi.

Qutblagich tabiiy nur yo‘nalishi atrofida aylanganda o‘tgan yorug‘lik intensivligi birday qolaveradi, faqat asbobdan chiqayotgan yorug‘lik tebranish tekisligining orientatsiyasigina o‘zgaradi.

Qutblagichga amplitudasi E₀
va intensivligi
I₀ bo‘lgan yassi qutblangan yorug‘lik

tushayotgan bo‘lsin. Asbob orqali tebranishning
E  E₀ cos
amplitudali tashkil etuvchisi

o‘tadi, bunda  – tushayotgan yorug‘likning tebranish tekisligi bilan qutblagich tekisligi orasidagi burchak. Demak, o‘tgan yorug‘likning ^I intensivligi

11

P₂
0


^I ест


cos² 

I  I₀ cos² 
(3)

ifoda bilan aniqlanadi. Bu munosabat Malyus qonuni deb yuritiladi.

Faraz qilaylik, tabiiy yorug’lik nuri I yo’nalishiga bir-biri bilan tekisliklari burchakni

tashkil qilgan ikkita polyarizatorga tushayotgan bo’lsin.


8-rasm


U holda, dan yassi qutblangan nur chiqib, uning intensivligi ga teng
bo’ladi.

Ikkinchi polyarizatordan dan esa o’tadi. U holda ikkita polyarizatordan o’tgan nurning intensivligi:

Agar tenglamada da ya’ni ga teng bo’ladi.

Bunda polyarizator optik o’qi bilan polyarizatorning optic o’qiga parallel bo’ladi, .
Agar bo’lsa nur o’tmaydi . Amalda , polyarizator
polyarizatorga perpendikulyar, .