Mirzo ulug’bek nomidagi o’zbekiston milliy universiteti fitrat o’zbek adabiyoti namunalari 1 –jild Toshkent «mumtoz so‘Z»

Uchinchi hikoya


«Alpomish» dostonimiz bilan juda ochiq, baylanishi bordir. Hatto ikkala dostondag’i qahramon ham Boybo’ra - Boybo’ri o’g’lidirlar

Xonim hey. Qamburabek o’g’li “Bomsi berk” bo’yni bayon edir: Xonim hey. Qomg’on o’g’li Xon Boyundur yerindan turmishdi. Qora yiring ustina oq bon ayvon dikdirmishdi. Olasayvon ko’k yuzini oshinmishdi. Buyuk yerda ipak xoljasi dushmanmishdi. Ich o’g’uz, tash o’g’uz baklari Boyundurxonning suhbatina dizilmishdi. Boybo’ribak daxi Boyundurxonning suhbatina galmishdi. Boyundurxonning qarshusinda o’g’li Qarabo’raboy tayanub turmishdi. Sog’ yoninda qozon o’g’li O’ruz turmishdi. Qo’l yoninda Qazliq Qo’ja o’g’li turmishdi.

Boyburabak bunlari ko’rdiginda oh ayladi. Boshindan aqli gatdi. Dastmolin ilina oldi. Bukru, bukru og’ladi. Bo’yladikaj qalin o’g’uz orqasi Boyundurxonning ko’ykisi solur Qozon Qobodizining o’zarina cho’kdi. Qiyo tikuban Boyburabaking yuzina boqdi aydi.Boybo’rabak na og’layub buzularsan. Boybo’rabak aydir: Xon Qozon neja og’lamayin, neja bo’zo’lamayin bir kun o’ladusham, yerimda, yurdimda kimsina qolmaya, dedi. Manim daxi o’g’lim o’lsa xon Boyunduring qarshusin olsa, tursa qulliq aylasa, man daxi boqsam, sevinsam, guvansam dedi. Bo’yladikaj qalin o’g’uz baklari yuz ko’ka tutdilar. Al qoldirib duo ayladilar. Boybejonbak daxi yerindan o’ru turdi aydir: Baklar manim daxi haqqima bir duo aylang. Qolin o’g’uz baklari el qoldirdilar, duo ayladilar. Sakoda bir qiz vera dedilar. Boybi- jonbak aydir: Baklar siz toniq o’ling, manim qizim Boyburabak o’g’lina beshikkertma bovuqli o’lsun dedi.
Buning o’zarina bir qoch zamon kachdi. Olloh Boybo’rabaga bir o’g’ul, Boybijonbaga bir qiz verdi. Qalin o’g’uz baklari buni eshitdilar, shod o’lub sevindilar. Boybo’raning o’g’li besh yoshina kirdi, besh yoshindan un «chinka kirdi. Un yoshindan un besh yoshina kirdi. Bir go’zal yigit o’ldi. Berk (Boybo’raning o’g’liga “Berk” otin qo’ydilar) aydir: Bobo manga bir qiz olverkim, man yerimdan turmadan ul turkaj kerak. Man qara qo’j otima binmadin ul binmaxi kerak. Man qirima vormadin ul manga bosh qaturmagi kerak. Buning kabi qiz olver, bobo, manga dedi. Bobosi Boybo’raxon aydir: O’g’ulsan, qiz dilamisan. Kandunga bir hompa istarsan. O’g’ul, magar san istadiking qiz Boybijonbak qizi, bani chachak o’la, dedi.

Berk aydir: Bale, oq soqollu aziz bobo, manim daxi istadukim uldir, dedi.

Bobosi aydir: Ay o’g’ul bani chachaking bir dali qardoshi vordir. Odina “Daluqarchor” derlar. Qiz dilayani o’ldirir. Berk aydir: Yapas nedalim?!
Boybo’rabak aydir: O’g’ul qalin o’g’uz baklarni o’damiza o’xyalim1 naja maslahat ko’rarlarsa anga ko’ra ish edalim, dedi. Qalin o’g’uz baklarni hab o’xdilar, o’dalarina katurdilar. Og’ir qo’noqlik ayladilar. Qalin o’g’uz baklari aytdilar: Bu qizi istamagakim vora bilur. Maslahat ko’rdilarki, Dada Qo’rqut vorsun, dedilar.
Dada Qo’rqut aydir: Yoronlar chunki mani ko’ndarirsiz, bilursizkim, dalu Qarcharqiz qarindoshi delayani o’ldirir; bori Boyundurxonning tavila2 sendan aki shahboz yuqrak ot katuring: bir kaji boshlu kejar ayg’iri, bir to’qli boshlu to’ri ayg’iri. Nogoh qochma, kuma o’larsa birisini binam birisini yadam (etagim), dedi. Dada Qo’rqutning so’zi maqbul galdi. Vordilar, Boyundurxonning tavilasindan ul aki oti kagurdilar. Dada Qo’rqut birin bindi. Birin yatadi, gatdi... Dada kundi Boybo’ra avlarina galdi.
Boyburabak aydir: Dada, o’g’lonmisan, qizmisan? Dada: O’g’lonim, qizi oldim, dedi.
Boyburabak aydir: Daluna qadar mol istadi? Dada aydir: Yaramasun, yarchimasun dali Qarchor o’yla mol istadiki, hech bitmasun, dedi. Boybo’ra aydir: Hala nadiladi?!
Dada aydir: Bening ayg’ir delayubdirkim qisirg’a oshmamish o’la. Bening daxi bo’g’ra deladikim, maya ko’rmamish yo’la, bening qo’j delayubdir kubun ko’rmamish o’la, bening quyruqsiz quloqsiz ko’pak deladi. Bening daxi Qorajabo’ralar deladir. Bu nasnalari katurajak o’larsangiz, qiz qarindoshmi veririm; katurmayajak ularsang ko’zima ko’rinmayasan, yo’xsa sani o’ldiririm, dedi.
Boybo’rabak aydir: Dada man uchinchi bo’lursam, ikkisini san bo’lurmisin, dedi.
Dada Qo’rqut bali xonim bo’lasi yam dedi.
Boybo’rabak aytdi: Amdi darra ko’pakla bo’rayisan bo’l, dedi. Daxi kandusi tavila, tavila otlarina vordi, bening bo’g’ronor sachdi. Qo’yunlarina vordi bening qo’ch sachdi.
Dada Qo’rqut daxi bening quyruqsiz, quloqsiz ko’pak-la, bening daxi bo’ra bo’ldi. Olub bo’nlari dalu Qarchara katdi. O’g’uz zamoninda bir yigitki avlansa o’q otardi. O’xi birda parada dushsa onda kirdak1 dekardi Berkxon daxi o’xin og’di debnagirdakin dekdi.
Qirq yigid ila yeyub ichub o’turarlardi. Yarmasun yorchimasun kofiring josusi bunlari josusladi. Vorib Boybo’rdi hisori bagina xabar verdi.
Yarmasun yorchimasun ul mal’un yedi. Yuz kofir-la yilg’adi2. Berk of olaja kirdagi ichida yeyub ichub biy xabar uturirdi dun (tun) o’yxusinda kofir o’tag’a qo’yuldi. O’tuz to’quz yigidlar berk to’qsoq katdi.
Buning o’zarina o’n olti yil kachdi. Berking ulusin derisin bilma- dilar. Bir kun qizing qardoshi dalu Karchor Boyundurxonning devonina kaldi. Dizin cho’kdi.
Aydir: Davlatlu xoning umri uzun o’lsun. Berk diri o’lsa o’n olti yildan baru galurdi. Bir yigit o’lsa dirsi xabarin katursa oltun akcha verirdim. Ulusi xabarin gaturana qiz qardoshim verirdim dedi. Bo’yla degaj yarmasun yarchimasun yalanji o’g’li yarinjuk aydir: Sultonim ban varayin ulusi dersi xabarin katurayin, dedi.
Magar Berk bunga bir kumlak bag’ishlamish edi, kimaz edi, saklardi. Vordi, ko’nglagi qona boturdi. Boyundurxonning o’ngina katurib buroqdi (qo’ydi). Boyundurxon aydir: Buna kumlakdir?! Berki qaradar vandda o’ldirmishlar. O’shda nishoni sultonim, dedi.
Kamlugi ko’rijak baklar o’ngur – o’ngur og’lashdilar. Boyundurxon aydir: Mara, naya og’larsiz?! Biz buni tonimaniz odaklusina opark ko’rsun ul yaxshi bilur. Zera ul dikupdir. Yana ul tonir, dedi.
Bordilar kumlagi bani chechaga eltdilar. Ko’rdi, tonidi, uldir, dedi. Yaqasin yirtdi. Aji tirnoq og’ yuzina oldi, choldi. Ko’z olmosi kabi ol yangog’in yirtdi. Voy ko’z ochub ko’rdigim ko’ngul verib sevdigim voy ol dudog’im iyosi, voy alnum, boshim umudi, xon Berk, deyu og’ladi. Bobosina, onasina xabar o’ldi. Op olaja urdisina shevan, (motam) kirdi. Og’ chiqardilar, qara kiydilar. Qalin o’g’uz baklari Berkdan, umud uzdilar...
Magar kofir bagning bir bikir qizi vordi. Har kun Berki gurmaga galurdi. Ul kun karu (qaytib) ko’rmaga kaldi. Boqdi ko’rdi. Berk saxt (xafa) o’lmish.
Qiz aydir: Nechun saxtsan xonim yigit, galdikimcha sani shan (shod) ko’rirdim. Kularding, o’ynarding. Shimdi no’lding, dedi.
Berk aydir: Naja saxt o’lmayayim o’n olti yildirkim, bobongga tutsoqim, otaya, onaya, qavm-qarindosha hasratim. Va ham bir qara ko’zlu yaviqlim vordi, yalanji o’g’li yalanjuk derlar, bir kishi vordi. Vormish yalan so’ylamish bani o’ldi demish, onga vorir o’lmish, dedi. Bo’yla degaj qiz Berki oshiqlamishdi. Aydir: Agar sani Hisordan oshag’a o’rganla (ip bilan) soldirijak o’lursam bobongga, onangga soliqlar vorajaq o’lursang, bani bunda galub halolliga olurmisan, dedi.
Berk ond ichdi: Qilijima to’g’ronayin, o’xma sanjilayin, yer kabi kartlayin, tuproq kabi sovrulayin, sog’lig’a vorajaq o’lursam o’g’uza, kalub sani halaollig’a olmazsam, dedi.
Qiz daxi o’rgan katurib Berki Hisordan oshag’a solandirdi. Berk oshag’a boqdi kunduzin yer yuzinda ko’rdi. Yo’la dushdi.
“Devoni lug’at”dan ta’limiy asarlar


Bir nasihat
Kulsa kishi yuzinkga qo’rqlik yuzin ko’rungil
Yavlaq1 kuzar2 tilinkni azgu savig’ tilangil

Undab3 ulug’ tabaru4 tavraq5 kalib yuqurgil

Qurg’aq6 yalin buzun7 qurqanda tushar kuzi8 il9

Kalsa qali qattig’liq artar10 tayu sarinqi11

Uzlak12 iship bilib tur aiji ankor tiranqil13

Bo’lmish nonkink savarsan aqrun14 apkor savingil

Barmish nonkik saqinma15 azroq ankor o’kunkil16