Mirzo ulug’bek nomidagi o’zbekiston milliy universiteti fitrat o’zbek adabiyoti namunalari 1 –jild Toshkent «mumtoz so‘Z»

Layli anosining Layli motamidan yig’lag’ani

Chun ko’rdi anosi bu qaro kun,

Chekti bu qaro kun ichra bir un.

Kim bag’ri sipehrning teshildi,

Ul nola o’qi guzora qildi.

Uyruldi boshig’a dilraboning

Andokki, ajal boshig’a oning.

Ko’z kuydi toboni uzra yig’lab,

Uyg’otg’ali girpiki kichiklab.

Ya’ni emas uyqu vaqti ko’z och,

Xandon chekibon oyog’ni so’z och!

Gah qo’ynig’a tortibon qo’lin chust,

Titrab, yig’lab quchar edi rust.

Ya’ni anga uyqu haddin ortib,

Uyg’onmoq uchun qo’lini tortib!

Oshufta sochin gaxi qilib jam’,

Ul tiyra tun ichra ko’rguzub sham’.

Ya’ni kecha qolmadi qorong’u,

Ko’z ochki munosib ermas uyqu!

Gah oraziga yuzin tegurdi,

Ruxsoriga ashkidin suv urdi.

Ya’ni suv tegib yuzig’a nogoh,

Seskangay o’z uyqusidin ul moh.

Ko’b urdi bu nav’ pech ila tob,

Ko’ ochmadi mahvashi garon xob .

Uyg’onmog’idin chu bo’ldi navmid,

Tushti quyoshiga shom jovid2.

Oq sochini yoydi navha tuzdi,

Har nechaki o’rdi borin uzdi.

Ohidin etib jahonni maxrur',

Taskiniga yipor erdi kofur.
Ko’ksini yaqadek etti pora,
Kim ko’nglidin urdi o’t sharora.

Andoqki, yaqoni subh etib chok,

Chekgay shararini meqri aflok.

Tirnog’larin chu yuzga qo’ydi,

Tirnog’-tirnog’cha yerlar uydi.

Uyg’onlar ichindakim sizib qon,

Ko’z chashmalaridek oqizib qon.

Deb navha chu bila chu tortibon voy,

Kim ne og’ir uyqudur bu tam, hoy?!

Ko’z ochki erur havoyi ravshan,

Qizlarga erur havoyi gulshan.

Borig’a tavofi BOG’ mayli,

Mavquvfki mayl etarmu Layli.

Yuz zevaru' dur taqib dururlar,

Yo’lungg’a sening boqib tururlar.

Marg’ulayi sunbulungt ochayin,

Olamga abridin sochayin.

Zohir qilayin yug’anda oni,

Zulmat aro ob zindagoni.

Ochqanda, oni tarorg’a qo’llar,

Zulmatda qilay padid yo’llar.

O’smadin etay qoshingni rangin,

Ko’z turki qilichig’a yashil qin.

Ko’zunga savodi surma tortay ,

El ko’zig’a dahr ne qarortay.

Shahri labing ostida qo’yay hol,

Ul nuqta kabiki yozsalar “bil”.

Soching qilay o’yla ma’jar aro,

Ham anda nihon ham oshkoro.
Ekingga solib libosi gulrang,
Kim rangi xiradni aylagay dang.

Yasab seni ofati zamona,

Gulshan sori aylayin ravona.

Qizlar bila ul taraf xirom et,

Din ahliga zuhdni xarom et.

Majnun dog’i intizor tortar.

Bog ichra fig’onu zor tortar.

Sen kech borib ul batang kelsa1,

Istab seni bedarang kelsa.

So’z aytsa ne qilay xitobin?

Sursa seni ne beray javobin?

Ham meni ham oni zor qilma.

Andin meni sharmisor2 qilma.

“Sab’ai sayyor”dan

Hikoya

Hind mulkida bor edi shohe,

Shohlik ishlaridan ogohe3.

Cherikiga kanora4 yo’q paydo,

Maxzanig’a shumora yo’q paydo.

Tiyg’ Hindiy chiqarsa Kishvar ,

Olibon to Xitoy bal Kashmir.

Ham falak bir humoy baxti oning,

Ham “sarandib” boy taxti onini
Laqabi xon edi, oti xasrat,
Mulkidan shohlarga yuz xasrat.

Bor edi bir xujasta farzandi,

Ko’ngliga kuvt bag’ri payvandi.

Barcha donish aro yagona kelib,

Husn aro nodiri zamona kelib.

Atosi ko’nglig’a surur ondin

Hind elining ko’zig’a nur ondin.

Lutf ila xuqi had va g’oyatsiz,

Fahmu idroki ham nihoyatsiz.

Bori ilmu kamol ila mohir,

Zotidin yuz kamol ulub zohir.

Zuhdu taqvo kelib shiori oning,

Bo’lubon poklik hisori oning .

Oti Farrux jamoli farxunda ,

Jumla olam elin qilib banda.
Atosi qirq yil qilib xonlik,
Qilmish erdi ulusqa sultonliq.

Yoshi saksanga tegru yetmish edi,

Ko’nglidin zavqi aysh ketmish edi.

Istar erdi tiriklig’ida o’zi,

Yorumoq o’z charog’i birla ko’zi.

O’g’liga mulku taxtu tojin ham,

Hind molin Xito xirojin ham.

Beribon yuz tafohur1 aylardi,

Lek Farrux tanaffur2 aylardi.

Faqr3 etib erdi ko’nglini mashg’ul,

Aylamas erdi saltanatni qabul.

Ham kelib shohlik ishida batang4,

Ham tajammul5 ishida erdi lang.

Shohg’a bu iki ish edi maqsud,

Ikisi shahzodag’a mardud.
Atosig’a bu justuju6 erdi,
Anga man’ida luftugu erdi.

Bir kecha bor edi ibodat aro,

Nurdin matla’i saodat aro.

Chun sahar sajdayi niyoz etdi,

Ko’ziga uyqu turktoz etdi.

Jilva qilgach, xayoli ruhoniy,

Ming suvar8 zohir etti pinhoniy.

O’zini ko’rdi bir biyobonda9,

Kim ulus behisob edi onda.

Barcha kuch ahliyu safar xeli,

Bir taraf lek barchaning mayli.

Bor edi ul orada bir mahmil ,

Taxtayi charx2 o’lub tanga xomil.

Mahmil ustida mahmali3 mushkin,

Mushk sochib nuchukki nafayi Chin4.

Mutaharriq5 bo’lub nasim sabo6,

Chunki mahmildin o’ldi parda rabo7.

Ul imorida8 xud pari erdi,

Ne pari, mehr xovari9 erdi.

Boqti Farrux chulul taraf betob10,

To’lun oyni yoshurdi tiyra sahob .

O’lcha yetdi quloqqa xalq diri,

Bu edikim erur bu “quds” pari (?)

Farrux uyg’ondi sakrab uyqudin,

Ko’zidin uchti uyqu qayg’udin.

Har zamon pechu tobi12 ortar edi,

Ko’nglining iztirobiь ortar edi.

Ko’rdikim, anga fikr emas nofe’,

Ishq zulmi oni qilur zoye’.
Ko’nglig’a ayladi safarni jazm,
Aylamak “quds” dashti sori azm.

Yana matlub erur anga yetmak,

Yo, talab ichra tarki jon etmak.

Tong yeli chunki surdi tun duvdin ,

Yig’di ko’k chatri anbar oluvdin .

Ochti farhunda tal’atin kunduz,

Qo’ydi Farrux atosi taxtiga yuz.

Supurub yer jabin bila bisyor,

Ayladi muddaosini izhor.

Kim jahongardlik erur havasim,

Yo’q edi ma’n etarga dast rasim .

Xiradim qildi bu havas bexud,

Chun havas g’olib o’ldi ketgi xirad.

Bu azimatda ixtiyorim yo’q,

Azm to, qilmag’um qarorim yo’q.

Bo’yla ishqim mango tavallodur4,

Shohdin ruxsat o’lsa avlodur .

Shoh eshitti chu bu sifat padrud,

Kuydi andog’ki chiqti boshig’a dud.

Kim bu kun tonglaliq bo’lubturmen,

Umr jon go’rini qo’yubturmen (?)

Xanjari hajr jonima urma.

Man xud ulgum, burunroq ulturma.

Ko’b fig’on chekti barcha dard olud,

Ishq chun g’olib erdi qilmadi sud.

Ko’rdikim o’g’li so’zi oshibdur,

Anga bir nav’ o’t tutoshubdur.

Kim ato ashki oni past etmas,

Ko’ngli topmas qaror to ketmas!

Ko’zi yoshin oshurdi to’fondin,

Yuvdi nakomdin ilik jondin (?)

Cherikidin yarimin ayirdi,

Ganji" nisfini ham onga berdi.

Munga loyiq asosiy shohona,

Har g’aroyibki ham kerak yona .

Yasadi ul sifat asosin oning,

Kim xirad topmayin qiyosin oning.

Beribon ruxsat oni shod etdi,

Jon bila jism xayrbod etdi.

Yondi xasrat quchub, balo sori ruh ,

Kuch barkuch tebradi Farrux.

Yurumak erdi tun va kun komi ,

Yo’q edi hech yerda oromi.

Shahr bar shahr edi hiromi oning,

Yetkucha maqsadiga komi oning.

Ul zamon kimsa qilsa azmi tavof,

Ka’ba o’rnida Quddus erdi matof .

Farrux ul pok yerg’a chun yetti,

Pok ko’ngli bilan tavof etdi.

Qo’ydi tufroqqa yuz niyoz bila,

Shamdek yig’ladi gudoz bila.

Bir kecha g’amdin asru bedil edi,

Tushda biri anga bu nuqta dedi.

Kim agar aylasang murod talab,

Turmayin tongla ayla azmi halab.

Uyg’onib, sabru toqati ketti,

Ko’pti, dog’i halabga azm etti.
Halab ahli ko’p erdi g’oyatsiz,
Yo’lda suv oz edi nihoyatsiz.

Cherigin qaytarib ijozat ila,

Yo’lga kelturdi yuz irodat ila.

Bo’ldi chun qaytmoq sipoh ishi,

Bo’yla qoldi yuz-ikki yuzcha kishi.
El halab azmi ko’b erdi basi,
Vatani sori barchaning havasi.

Shahzoda alar bilan hamroh,

Lek hamrozi dardu munisi oh.

Yurdilar goh-goh tushtilar,

Kim halab mulkig’a yovushtilar.

Shahar eli dog’i chiqmish erdi g’ulu *,

Quyu4 dasht erdi xalqdin mamlu .

Farrux alqissa iztirorida1,

Ko’zi har lahza2 bir imorida3.

Ki ko’rundi ko’zig’a bir mahmil,

Noqasi4 shahr sori musta’jil5.

Tushda ko’rgan kabi yopuvg’i qaro,

Iztirob o’ti tushdi joni aro.

Bo’yla holatda tund6 yetgi shamol

Ochti mahmil kanorasin filhol7.

Chun ochildi budut ko’ruldi quyosh,

Tushda ko’rgan quyoshi bo’ldi fosh.

Istaganni bu lahzakim topti,

Yana xurshidni8 bulut yopti.

Kunti chun tiyra abr qildi nihon9,

Bo’ldi Farrux ko’zig’a tiyra jahon.

Chunki ul nur qolmadi ko’zig’a,

Ko’ngli har lahza yo’q edi o’ziga.

O’ziga kelgach, ochti ko’z holi,

Dasht ulub erdi xalqdin holi.

Shahr aro kirmish erdi axli safar,

Vatani bo’mish erdi elga maqar.

G’ayri Farrux dog’i necha xodim,

Ki oning birla bo’ldilar azim.
Ko’rdi Farruxki ish qatig’ tushti.
Zahri hijroni bas ochig tushti.

Kim necha kuyda notavon joni,

Elidin asradi nihon oni.

Jahd ila ayladi shikibolik ,

Bo’lmasun deb ishida rasvoliq.

Eli holida aylabon tag’ayyur (?)

Har birig’a so’z istabon bir-bir.

Chun oning holida tag’ayyur o’lub,

Bilmayin xeliga taxayyur o’lub.

Biri bir nav’ hol ila nokom ,

Manzili toptilar qilurg’a maqom.

Lek shahzoda bor edi behol,

Eltibon har dam oni o’zga xayol.

Qilmayin fahm guftugu chog’i,

El so’zini va o’zga so’zni dog’i.

Anglabon shahzodani g’amgin ,

Bo’lubon qavm, heli barcha xazin .

Elin aylab asir qayg’uga

Soldi shahzoda o’zni uyqug’a.

Oni uyqu aro ko’rub maxzun ,

Barchasin uyqu eli qildi zabun.

Elni shaxzoda mastxob ko’rub,

Ishq o’tidin ichida tob ko’rub,

Ko’ptiyu oldi kog’azu xoma ,

Yozdi xelig’a bu sifat noma:

Kim havodis yeridurur olam,

Ondin ozod emas bani odam.

Tushti olimg’a o’yla qattig’ hol,

Kim bayonida keldi notiqa lol.
Siz bu g’urbatda turmangiz zinhor,
Meni istab yugurmangiz zinhor.

Kim tilab onda topqungiz yo’qtur,

Topishur yerimiz vatan uqdur.

Men baliyatda jondin ar to’ygum,

Tirik o’lsam vatanga yuz qayg’um.

Agar o’lsam baxil qiling oxir,

Mani o’zdin g’usil biling oxir.

Tutmangiz bu diyor ichra maqom,

Qaytingiz, vassalom val ikrom!

Egnidin soldi shahvor libos,

Kiydi o’rniga shom rang paloye.

Ruk’aning kog’azig’a berdi navard ,

Urniga qo’ydi ul sahifayi dard4.

Ko’ptiyu chiqdi uydin ohista,

Aylab-aylab xayol payvasta'".

Shahr aro puya urdi kuy ba ku,

Telba yanglig yugurdi suy ba su .

Okibat gunji gulxani tobti,

Yotib o’zga palosni yopti.

Garchi gulxan qo’li makoni oning,

Lek do’zax o’ida joni oning.

Subh’ chun tuzdi kurayu damni .

Mehr o’tidin yorutti olamni.

Qo’yub ul xel beshikib davon ,

Bo’ldilar shahzoda sori ravon.

Oni o’runida ko’rmayin mavjud,

Chektilar barcha ohi dard olud .

Urdilar puya birla har sori yuz,

Istab oni iki kecha kundo’z.
Tobmadilar nishonayi ondin,
Kul yuvdilar firokda jondin.

Ruq’ayikim yozib edi, nogoh ,

Topib ishidin uldilar ogoh4.

Bildilar bedavo erur bu alam,

Tutubon holig’a oning motam.

G’urbatidin debon ko’p afsona,

Navha ko’p chektilar g’aribona.

Sudsiz erdi chunki ul oshub ,

Ham vatan sori bo’ldilar raqub

Bu taraf shahzodayi bedil,

Chun vukuf oncha ayladi hosil.

Kim eli oni topa olmadi jazm,

Yig’layu qildilar vatan sori azm.

Ko’ngli o’z holig’a buzuldi base ,

Kuydi g’am o’tiga nuchukki xase.

Shohdikdin tushub gadolikka.

Yuz balo ichra benavolikka.

Qo’zgabon har dam oni bekaslik,

Ishig’a hech chora bilmaslik.

Yuz tumon mungda joni afkori ,

Barchasi bir sori bu bir sori.

Kim anga muncha ranj o’lub ro’zi,

Kuydurub ko’kni ohi jonso’zi .

Muncha ish boisi nihon erdi,

Ne nihon balki benishon erdi.

Bo’lmay ul shahrga kanora padid ,

Ne mahallotiga shumora padid.

Onda yuz yil kishi bo’lub soyir ,

Yetmagi barcha yerga yo’q zohir .
Ahli xud necha anchadin ham ko’p.
Uyi, sahro qumi hisobicha jub .

Farruxi notavon necha kun edi,

Ki ne suv ichti, ne taom yedi.

Kimsakim, tobmagay taom ila baxr ,

No’sh qilgay taom o’rnig’a zahr.

Ishqdin bulg’a jonda ozori,

Tani g’urbat uti giriftori.

Hajrdin ham anga malol o’lg’ay,

Fikr qilkim anga nihol o’lg’ay.

Anga bor erdi muncha g’am bori,

Shohlik tarki lek bir sori.

Hasta joniga yuz ta’b tushti,

Ko’r ne ish tushti, bas, ajab tushti.

Ko’ptiyu shahr ichig’a qildi xirom ,

Har taraf solur erdi bilmay gom3.

Bir-iki kun bu nav’ urdi qadam,

Zaif oning vujudin etdi adam .

Jismikim, tobmadi g’izo bila kqut ,

Bo’ldi suvdin yiroq tushgan hut*.

G’urbat ichra yurur edi bekas,

Kishisi ishqu dard erdi, bas.

Iki-uch kun chu gezdi be tob*,

Anga ne sabru xush, ne xuru xob .

Harakatdin qolib tani zori1,

O’zini chekti bir buzut2 sori.

Qo’ydi boshining ostig’a bir tosh,

Dedi bosh tanda bo’lmag’ay ey qosh!

So’ndi tufroq aro tani zorin,

Boshqa chekti palosi idbornn3.
Ko’ngli andog’ hayotdin to’ydi,
Jon berurg’a yaqin ko’ngul qo’ydi.

Xo’jayi4 bor edi halabda g’ani5,

Mehmondorlig’ shioru fani6.

E’tibori ko’p el ado behad,

Johu7 molig’a yo’q hisobu adad.

Anga uy erdi mehmonxona,

Anda ko’p oshnoyu begona.

Rahmlik ko’ngli erdi tab’i saxiy,

Shahr xalqi ichida oti Axiy8.

Sayr9 aylar edi gahu-begoh10,

Surubon marqabin rahu beroh".

Goh yo’lboshlari sori boribon,

Goh vayronalarni axtaribon.

Qayda topsa g’arib mazlumi,

Hastayi nomurod12, marhumi.

Bo’lubon bir nafas anga hamdam1,

Yoqibon ko’ngli zahmiga marham.

Neki ham bo’lsa muqtazi zoti2,

Aylabon ul qadar muro’oti3.

Shahr eli ondin erdi sharmanda4,

Qarami5 barchani qilib banda.

Bir kuni Axiyi soxib xayr,

Shahr atrofini qilur edi sayr.

Kim buzug’da vatan qilib Farrux,

Qo’ydi idbor6 tufrog’i uza ruh.

So’rub ul yon axiyi davlatmand7,

Tushtiyu berdi qo’llarig’a samand .

Xo’jakim ul buzukka yovushti,

Ko’zi ul notavon sori tushti9.
Kelib olig’a dedi ki10 marhum,
Kimsen? Ahvolini et menga ma’lum.

Notavon yuz ochib salom etdi,

O’lturub behad extirom etdi.

Dedi: Ey xo’jayi xujista11 jamol,

Bor yo’lung birla, so’rma mendin hol!

Yuqmagay ko’nglunga g’amim asari,

Tushmagai joninga utum sharari .

Xo’ja chun ko’rdi ul ruhi mahvash ,

So’ngra bu navx posihi dilkash".

Ham yuzi oni beqaror etti,

Ham so’zi oni ashkbor etdi .

Ne ko’rub erdi o’yla turfa jamol,

Ne bu yanglig’ eshitmish erdi mafol.

Bildikim, bas, aziz paykardur ,

Angladikim, sharif gavhardur.

Sa’i ila markab o’zra mindurdi,

Xizmat aylab uyiga yetkurdi.

Chun tushurdi aziz mehmonni,

Nuridin ravshan etdi ayvonni.

Chekti avval taom ila sharbat,

Mehmon qildi ul sori rag’bat.

Ulcha mumkin, Axiy ravshanroy ,

Mezbonlik ishin keturdi bajoy.

Har tarafdinki, so’z savol etdi.

Pasixi4 oni gungu lol etdi.

Xujrayi xilvat ayladi tartib.

Kecha bo’lmoqg’a mehmon bu g’arib.

Kechalar mehmon tutub xilvat,

Munisi erdi anduhu g’urbat .
Ishqdin tortibon xazin pola,
Za’faron uzra yog’durub jola .

Kunduz o’lg’ach hamush o’lub yona

Maskani erdi mehmonxona.

Xo’ja ta’yin etib mulozimlar ,

Girdida qo’ymish erdi xodimlar .

Bo’ldilar bir kecha ular nogoh,

Yoshurun oning ohidin ogoh .

Xo’jag’a arz qildilar oni,

Xo’ja ham kecha keldi pinhoni.

Yoshurun barcha xalq yotqan chog’,

Xilvati ravzaniga* qo’ydi qulog’.

Bildikim, ranji haddin oshibdur,

Bul ajab o’t onga tutoshibdur.

O’rtanur ohi umrgoh bila ,

Qizitur uyni o’tlug’ oh bila.

Na bir o’z holig’a qilur payvayet ,

Lek el vahmidin bag’oyat past.

Xo’ja dog’i bor erdi g’am ko’rgan,

Ishq bedodidin" sitam ko’rgan.

Ko’nglini buzdi mehmon dardi,

Nolayu ohi dardparvardi .

To’la aylab sirishk birla ko’zin,

Ko’p quloq tutti anglamoqda so’zin.

Gah, so’rar erdi nuqta dilbaridin ,

Gah, der erdi sipohu, kishvaridin .

Garchi kaxm aylab erdi farzona ,

Kim erur tavri, tarzi shohona.

Emdi jazm ayladiki shohdur ul,

Saltanat avji uzra mohdur ul.
Birov ishki oni nazor etmish,
Gurbat ichra asiru xor etmish.

Ko’ptiyu diyr qildi nazzora ,

Kim ne qil gay bu ish uchun chora.

Dedi: bu dard anga pinhondur'

Anglamoq oni xud ne imkondur .

Kim erur dard ishq tavrida chust",

Demak imkon emas g’amini durust.

Magar el oni mayparast etgay,

Rozini anglag’ay chu mast etgay.

Urdi mexmonsarog’a xo’ja qadam,

Keldi chun xoja, keldi mehmon ham.

Tushga tegru taomu suhbat edi,

Yeguliglarda zebu ziynat edi.

Chun quyosh ayladi zavolga pay,

Chiqti savti rubobu nag’mayi nay.

Oncha bazm ichra qildi ziynatu zeb,

Kim icharda elidin oldi shikib".

Ko’raki olig’a qo’yub bordi,

Yukunub bir qadahni sibqordi.

Yana kulsundi jomu bodaga ham,

Yukunub tutti shahzodaga ham.

Mehmon ondin erdi ko’p mamnun?

Yo’q debon qilmadi oni mahzun.

Oldiyu lutf birla ayladi nush ,

Ul ichib boda eldin oldi xush.

Davrini chun tugatti soqiyi bazm,

Mayg’a roqib edi shahi borazm3.

Chun necha davr o’tti paydar pay ,

Majlis ahli boshiga chiqti may.
Ham tarannumgar o’ldi nag’masaro ,
Ham takallum uzaldi nag’ma aro.

Ko’kg’a yetti sadoy nusho nush ,

Muttasil bo’ldi bazm eliga xurush".

Jom may chun elikdin oldi zimom ,

Bo’ldi el guftuguyi beorom .

Xo’ja g’avg’odin aylab o’zni xalos,

Tutti shahzoda birla majlis xos.

Tutub ondin o’zini sharmanda,

Ul o’pub tufrok o’ylakim banda.

Chun hijob oldi aklidin boda,

Bo’ldi beixtiyor shaxzoda.

Yodiga kirdi mulku ma’vosi ,

Bo’lmoq imkoni yo’q tamannosi.

To’la aylab sirishki birla ko’z,

Ayta boshladi holatidin so’z.

Xo’ja maydin rioyat aylardi,

Ehtiyotin bag’oyat aylardi.

Muta’okib savol posihdin ,

Chekar erdi hadis Farruxdin.

To nasab birla gavharin bild»,

Turbati, mulki, kishvarin bildi.

Xashmati, ganj bekiyosin' ham,

Xasrati jon kabi atosin ham.

Tushda ishqin ham ayladi mafhum ,

Bo’ldi ma’shuqi ham anga ma’lum.

Ki xalab mulkida emish beshak,

Ondin o’lmish onga bu nav’ emkak.

Chun nishonin so’rarg’a tushti xarif,

Ayta boshladi notavoni zaif.
Xo’ja jismig’a1 tob tushti base,
Ko’nglig’a iztirob tushti base.

Kim bu yanglig’ nishonalarki dedi,

Xarami ifatig’a sodiq edi.

Bor emish buyda o’rtagan oni

Xo’janing mash’ali shabistoni3.

Jazm qildi axiyi daryo dil

Qaydin o’lganni xasta shaydo4 dil.

Dedi fikr aylabon muruvvat5 ila,

Tobti bu nuqtani futuvvat6 ila.

Kim bu yanglig’ g’arib ham oshiq,

Ishq tavrida bu sifat sodiq.

Kim bu g’urbatni ixtiyor etgan,

Tark olamda har nabor etgan.

Ishq aro turmayin jahon so’ziga,

Tutmish o’lgay o’lumni ham ko’ziga.

Emkakidek jahonda emkak yo’q,

Hajr aro o’lg’usidurur, shak yo’q!

Menki oning g’amida qolurmen,

Dardiga chora ayla olurmen.

Qilmasam, o’lsa ul muruvvat emas,

Oni yaxshi, muruvvat axli demas.

Kishi bu ishga chora qilmasmu?

Menga ahl xaram topilmasmu?

Lutf ila dedi xo’jayi dono:

Ga’m yema, ey musofiri barno'.

Senga bu g’amki ofati jondur,

Menga tadbiri bexad osondur.

Seni qilgan bu nav’ bechora,

Xonimoningdin etgan ovora.
Garchi joniigga husni ofat erur,
Bizning eldur, manga qarobat erur.

Sani komingga yetkururmen bil,

Lek har neki dermen andog’ qil.

Oquzub xasta shoh ko’zdin yosh,

Qo’ydi filhol Axiy oyog’ig’a bosh.

Kim ne sur, kim desang menga ne had,

Aylamaklik ishimdur oni rad.

Dardima kim qilur esang darmon,

Qilayin har ne aylasang farmon.

Chun bu nav’ o’tti so’zlari payvast ,

Tun kech erdi o’turdi ikki mast.

Chun sahar xutbasini chekti xurus,

Jilvagar bo’ldi kun nuchukki arus .

Uyqudin ko’pti ikki orada,

Qo’ydi yuz, xo’ja sori shahzoda.

Bo’ldi shabgun libosidin ozod ,

Kiydi shohona tun shahi noshod1'.

Ham chekildi samandi1 shohona,

Otlanib bordi uy sori yona.

Uy sori qasr zarnigor2 erdi,

Anda shahzodag’a qaror erdi.

Qo’yubon oni yuz navo3 ichra,

Xo’ja kirdi haramsaro ichra.

Kutti gul chexra, yuz niyoz bila4,

Demayinkim niyoz oz bila.

Axiy o’lturdi ham ul uo’lturdi,

Xo’ja yuz, nuqta sori kelturdi.

Kim ne ish Tangri ayladi taqdir,

Ayla olmas kishi anga tadbir.
Sangayu menga vasl darmoni,
Muncha yozmish qazoyi Yazdoni5.

Vasl ayyomi6 ichra erduk shod,

Shukr etub qayg’udin eduk ozod.

Emdi bo’ldimu farakat chog’i,

Shukr vojibdurur bu dam dog’i.

Xo’ja so’rmak aro bu nav’ maqol7,

Aylabon sarv qadni8 hayrat lol4.

Chun bu yerga fasonasi10 yetti,

Sarvigul chehrani" taloq etti.

Chekti gulrux nafir ila faryod,

Ki nedin mundog’ aylading bedod .

Ne ko’rub menga bu sitam qilding,

Qismatim to abad alam qilding.

Necha surdi Axiy fusun ila dam.

Necha ko’rguzdi mehrubonlik ham.

Diramu , mol beadad beribon.

La’lu dur, bekiyosu xad beribon.

Dedi: Bu erdi ulcha olding naqd,

Bir kishi birla aylagum seni aqd .

Kim erur avj saltanat mohi,

Dahr uza taxti maqramat shohi

Husnni qildi dog’i ko’p ta’rif,

Tug’ birla ko’b etdi ham tahvif .

Qildi bu nav’kim edi mumkin,

Sarvigul chehrasini ul sokin.

Maxzanu ganj quflini ochti ,

Naqd4 oncha yarq uchun qochti.

Kim bori ish yasaldi shohona,

Sarv ila gulni qildi hamxona.
Ahd uchun kelturub yer ahli saloh ,
Qildi ul vaqt rasmi birla nikoh.

Bul yarog’in qilib edi tayyor,

Iki kavkabni qilg’ali sayyor .

Yuz adad banda turkiy rumi rang,

Yo’lda qulluqga qilg’ali ohang".

Xachiru teva barchasi zebo

Hamasin rahti atlasu debo .

Ul bila borgax shamyona ,

Anga loyiq gilem ham yona.

Mutakallif mahofa dog’i raqib,

O’lcha mumkin eli qilib tartib.

Barchasin Farrux oliga surdi,

Xizmati ahli birla topshurdi.

Hamroh uldi alarga bir manzil,

Andin o’lgach ravon yana mahmil .

Mijasin qon yoshin ravon etti,

Nuqta shahzodaga ravon aytti.

Dedi: yetkil diyoru kishvaringg’a ,

Yeta bul mulku taxtu afsaringa .

Yodgor istadi balosin oning,

Tilab oldi qaro palosin oning.

Yondi yig’lab axiyi ozoda,

Yig’layu yulga kirdi shahzoda.

Oncha erdi Axiy uchun bad hol,

Ham oning ishlari xayolida lol .

Kim parivashga bo’lg’ali moyil,

Ul g’amu iztirob edi xoyil .

Hajr o’tining chu bo’ldi so’zi past,

Qildi Farrux visol uyiga nishast .
Ayladi mayl gulruxi sori,
Ko’rdi ashkin ko’zida gulnori .

Yuzni tirnog’ ila figor etgan,

Buki nasrin ne lolazor etgan(?).

Yana xasratqa qoldi bedili zor,

Gulga bo’lg’andin ul sifat ozor.

Dedi: Ey mahvashi pari paykar ,

Sen kibi elga baxt o’lup yovar .

Bo’lsa aqdu nikoh amrida sur ,

Yetshur yuz nishot'°birla surur".

Sendakim bu g’amu ta’ab12 ko’runur,

Xikmatin deki ko’p ajab ko’runur.

Dedi: Mahvashki ey ulus aro toq,

Xushdil aylar nikoh, yo’qsa taloq.

Dedi: Farruxki, ey parivash xur,

O’yladikim topay so’zungga shuur13.

Surdi: Lafzi taloq ne ya’ni ?!

Vasl ichida firoq ne ya’ni?!

Mahvash aylab ravon ko’zidin yosh,

Shahg’a o’z sarguzashtin ayladi fosh .

Farrux anglab so’zin bo’lub g’amnok,

Yaqin erdi o’zin qilurga halok .

Mot, mabhut ulub tag’ayyuridin ,

Lol qolib axiy taxayyuridin .

Dedi: mahvashga ey hamida xisol ,

Ko’rmagan aql suvratingda misol.

Garchi ishqingda chekganim bedod,

O’yladurkim, sipehr bermas yod.

Ul dog’i sarguzashti ne bir-bir,

Qildi boshdin oyog’icha takrir.
Dedi: dardimg’a gar davo ko’rman,
Bo’yla zulmi senga ravo ko’rman.

Aylabon lutf behisob asru,

Qildi bizni axiy xarob asru.

Mol bazliga bizga berdi pech",

Bu ishi oni ayladi xud xech.

Gar anga bu qadar muruvvat bor,

Bizda ham shammayi futuvvat bor.

Sen ham emdi shuguftadil1 bo’lg’il,

Menga ikki jahon singal bo’lg’il.

Dediyu ko’pti olidin shodon

Ko’ngli mahvashning uldi obodon.

Singli erdi xaramsaro ichra,

Lek ul o’zga mojaro ichra.

Xalq anglabki kuydi yuz ikbol2,

Chiktipar barcha yerda istikbol3.

Mulk eli ko’zlarin yorutti anga,

Ato naqti qaror tutti anga.

Sa’yi4 yetib shoh komron

Farrux, Kim malul o’lmag’ay buti gulrux.

O’z diyorida qasr ila bog’a

Toqu daxlizu xujrasi dog’i.

Shoh yodida erdi muyi ba muy,

Dog’i bo’stonu bog’ juy ba juy.

Tarh qildi5 shohi muhandisvash,

Andog’i vasfidin dog’i dilkash6.

Dedikim, yuz xunarvari moxir7,

Aylabon yuz xunarlarin zoxir.

Ish qilurg’a ilik o’zatsunlar,

Kasr ila bogni to’zatsunlar.
Neki xukm etdi shohi charx8 maqom,
Topti oz chog’da barchasi itmom9.

O’yla monandkim sog’ing’ay aql,

Ki xo’pab Hind sori qilmish naqd.

Hukm bo’ldiki mohi zuhra jabin ,

Topsun o’z manzili aro taskin .

Mahvash ul uyga soldi chun ko’zin,

Uyidin chikmag’an sog’itdi o’zin.

Shohg’a singlidek aziz erdi,

Yuz sumanbar anga kaniz erdi.

Hind aro bo’yla qildi shohi saxiy,

Emdi qo’rqim negar xalabda axiy.

Ko’ngul ul damki o’zdi gulruxdin,

Ayrilib yondi shoh Farruxdin.

Burjidin borg’ach ikki sa’d axtar ,

Kavkabi to’leyig’a yetti zarar.

Ekini dog’i ofat etti ayon ,

Barcha savdosi dog’i topti ziyon.

Ham nekim roy qildi kelmadi to’z,

Qo’ydi ahvoliga tanazzul yuz.

Bilg’ach adosi bu ishin ogoh,

Shahr shohini qildilar ogoh.

Ki Axiy mamlakat qilurg’a xarob,

Yana bir shahridin uzatibdur,

O’zga dushmanlar ichra kotibdur.

Ushbu so’z birla shohga yasab asbob.

Shohini shoh davlatmand.

G’azab aylab axiy ne ayladi band .

Oldi har neki bor edi moli,

O’lturur yerga yetti ahvoli.
Qayd aylab ishi ne nav’ ekani (?)
Raxm etib qayddin qochurdi oni .

Tutmagaylar deb ul qilib tadbir,

Berdi o’z tavru vazgiga tag’yir .

Ur etib gulxan etti koshona ,

Kul aro o’zni qildi devona.

Muddati bog’u dasht kat’ etdi ,

To sarandeb shahrig’a yetti.

Joni qolmaydur erdi mehnatdin,

Yo’l aro har zamon bir ofatdin.

Oh o’qin ko’k xisoriga otgi

Bir buzulg’an xisor aro yotti.

Uyquda xastayi asirona,

Erdi ul yul boshida vayrona.

Shoh to kelmish erdi g’urbatdin,

Yod etib g’urbat ichra mehnatdin.

Axiy ishin shior aylab edi,

Tavrini ixtiyor aylab edi.

Mehmonxonayi yasab oli,

G’aribo ondin o’lmayin holi.

Goh, ulur erdi otlanib soyir ,

Shahrning davriga bo’lub doir .

Ushbu kunkim axiyg’a bo’ldi bu hol,

Sayr aro erdi shoh Farrux fol.

Ul buzug sori chunki soldi nazar,

Qildi o’z holi xotirig’a guzar.

Surdi ul yonki ne g’arib erkan,

Ki bu mehnat anga nasib erkan.

O’z balosini oshno ko’rdi

Notavoni paloye aro ko’rdi.

Dedi: Ko’p ey g’arib tiyra maosh

Axiy uyg’ondiyu ko’tardi bosh.

Shohini ul tanidiyu uni shoh,

Otidin tushdi shoh tortib oh.

Shoh tushgan zamon Axiy ko’pti,

Ul muni kuchti bu oni o’pti.

Zor yig’lab quchushtilar laxti ,

Bir-birisin surushtilar laxti.

G’ayr ma’xud ishki aylab shoh

Qilibon hayrat ichra xiyli sipoh.

Ikisi shukrlar bajo keturub,

Shoh oni qasru bog’ aro keturub.

Avval andog’ki ul qilib ikrom ,

Shohg’a hukm etib edi hammom.

Hukm qildi shohi xujist jamol,

Kirdi hammom aro axiy filhol2.

Tani yul gardidan3 chu pok o’ldi,

Chiqibon xo’ja dardnok o’ldi (?)

Turfa xil’atlar erdi omoda4,

Kiydi borin axiyi ozoda.

Oncha xodim edi murossapush5.

Kim edilar axiyga xizmatqush6.

Kim Axiy fahmi lol edi har dam.

Ta’bi oshufta hol edi har dam7.
Shoh qoshig’a keturdilar oni
Shoh dog’i to’zdi bazm shohoni.

Necha kun qildilar farog’u nishot8,

Har tamannoda9 bor edi ifrot.

Hajr o’ti so’zishi10 chu bo’ldi past,

Jashn tuzdi shohi nishotparast12.

Taxt uzra chiqti bori om13 etti,

Xoja ni bexad ehtirom etti.

Aylab olig’a davlat arkonin14,

Qildi og’oz15 xo’ja dastonin16.

Neki ul qilmish erdi g’urbat aro,

Bo’ldi majmuiga fasonasaro1.

Eshitib el shahi zamona so’zin,

Shohdin xo’jayi yagona so’zin.

Mahz xayrat bila barisi ko’pub,

Ofarinlar debon oyog’in o’pub.

Shah dedikim: Agarchi shoh bo’lay,

Xo’jag’a qanday uzrxoh2 bo’lay?!

Menga bordur xarobat ahlida fosh,

Pardayi ismat3 ichra bir qurdosh.

Oni dermen: qilay muning bila juft,

El aro oshkor, yo’qki nuhuft4.

So’zni shoh chun bu yerga band etdi5,

Shoh so’zin barcha el pisand etdi.

Ul sifat so’zni qildi shoh bunyod6,

Ki ko’xan dayr7 bilmas andog’ yod.

Tarbiyatlar Axiyg’a soz aylab,

Bori olamda beniyoz aylab.

Topshurub har ne yo’qu borin anga,

Berdi o’z mulkin ixtiyorin anga.
Yod etib haddi yo’q muruvvatini,
Jong’a chekti xati uhuvvatini8.

Xutba amrini iftitoh9 etti

Xo’jag’a singlisin nikoh etti.

Xo’jani boshladilar uy sori,

Kim nihon1 erdi moh ruxsori.
Xo’ja andinki burnogi darband
Toki ul qasr osmonpayvand2.

Har qayon bordi oshno ko’rdi,

Xayrat o’z xotiri aro ko’rdi.

Toki ul xajla3 bo’ldi takyagaxi4,

Kim nihon erdi anda sarvi saxiy5.

Xo’ja ul uyga chunki qo’ydi oyoq,

Boshlag’onlari bori chiqti yiroq

Bir-birin ko’rgach ul iki mahjur,

Oni xayrat g’ulusi6 qildi zuhur7.

Kim chekib ko’kka bexudona xurush,

Yiqilib bori ikkisidin xush.

Chun kelib o’zga yosh to’kup ko’zdin,

Yiqilib borur erdilar o’zdin.

Topti hajr iztirobi chun taskin,

Shohdin surdi xo’jayi miskin.

Ki bayon aylakim ne holatdur,

Kim anga xayrat urra xatdur.

Holatimg’a nazzora qil oxir,

Xayrat o’ldirdi chora qil oxir.

La’li8 quflidin ochti gulrux band,

Nuqtadin9 zoxir ayladi gulkand.

Xo’jadin toki ayrilib erdi,

Boshig’a har nekim kelib erdi.

Shohning iffatu' muruvvatini

Pok ruhlik tanida quvvatini.

Ayladi barisin Axiyga ado,

Kim yana xushi bo’ldi nopaydo".

Necha kun holin anglamas erdi

Goh o’zida, gahi emas erdi.
Oqibat hushi tobti chun orom,
Munisi bo’ldi sarvi siym andom

O’z uyi erdi uzgul andomi,

Degasin bor xalabda oromi.

“ISKANDARNOMA”dan