Modul. Fanga kirish. Texnologik jarayonlarni boshqarishda hisoblash texnikasining roli

1.1-rasm. Integral xizmat ko’rsatuvchi (IXKRT) tarmog’ining umumiy 
strukturaviy sxemasi. 
 
 

---

109 
19 – MA’RUZA : OCHIQ TIZIMLARNING O’ZARO TA’SIRLARI 
MODELI. 
 
Tizim – bu elementlardan tashkil topgan ob’ekt. Ushbu ta’rif umumiy bo‘lib 
ham sodda, ham murakkab tizimlarni o‘zida qamrab oladi. Masalan, rangli qalamlar 
to‘plami – bu sodda tizim, chunki bu to‘plam maqsadga intilmaydi. Uning maqsadi 
ichkaridan emas, balki tashqaridan belgilanadi: rasm chizish tashqi muhitda maqsad 
qilib olinadi, ya’ni qalamlar to‘plami aslida tashqaridagi ob’ekt uchun vosita 
(instrument) sifatida xizmat qiladi.
Murakkab tizim – bog‘langan elementlardan tashkil topgan va maqsadga 
intilayotgan ob’ektdir. Bu ta’rif faqat murakkab tizimlarni o‘zida qamrab oladi. 
Masalan, Toshkent davlat yuridik universiteti oliy ma’lumotli yuridik kadrlarni 
tayyorlash tizimi sifatida quyidagi bir biri bilan bog‘liq bo‘lgan va ierarxik tuzilma 
orqali bog‘langan elementlardan tashkil topgan: rektor, prorektorlar, kafedralar, 
talabalar va h.k. Bu tizim quyidagi maqsadga intiladi - yuqori malakali kadrlarni 
tayyorlash, ya’ni, boshqacha qilib aytganda, “ob’ekt miqyosida maqsad 
dasturlangan”. Har qanday murakkab tizim quyidagi to‘rtta tushuncha orqali 
ifodalanadi: sub’ekt, ob’ekt, muammo (masala) va tezaurus.
Sub’ekt deb ob’ektning iste’molchisiga aytiladi. Masalan, avtomobilni 
ob’ekt, xaydovchisini esa sub’ekt desa bo‘ladi. Universitetning sub’ekti – jamiyat, 
chunki universitet o‘z faoliyati bilan jamiyatga naf keltiradi. Sub’ekt ba’zi tizim-
larda ajralmas, ba’zilarida esa ajralgan bo‘lishi mumkin. Agar sub’ekt va ob’ekt 
ajralmas bo‘lib tizimni shakllantirishsa va uning tashqi muhiti umuman inobatga 
olinmasa, bunday tizim yopiq tizim deyiladi.
Agar tashqi muhit tizim holatiga ta’sir qilsa va bu hol inobatga olinsa, u holda