Молекулалар реакцион +обилиятларининг кимёвий тузиллишларига бо/ЛИ+лиги

Nukleofil reagentlar:
H-nukleofillar -H:^-(gidrid ion), BH₄^-M^, AlH₄^-M^
C-nukleofillar-R:^-M^ (karbanionlar), R^--M^ (metalloorganik birikmalar), alkenlar, alkadiyenlar, arenlar va b. q.
N-nukleofillar-RRN^-M^ (metall amidlari va ularning hosilalari), R₃N, R₂NH, RNH₂,NH₃
O-nukleofillar-HO^-M^, RO^-M^, H₂O, R-O-R
P-nukleofillar-R₃P
S-nukleofillar-HS^-M^, RS^-M^, H₂S, R-S-R
galogenid ionlar-F^-M^, Cl^-M^, Br^-M^, J^-M^
Elektrofil reagentlar:
N-elektrofillar-N^X^- (kuchli kislotalar)
B-elektrofillar-BF₃, BCl₃, BR₃
C-elektrofillar-R₃C^X^-(karbokationlar), kuchli qutblangan bog‘li R₃C^-X^-, R₂C^Y^-, RC^N^-, xinonlar (elektronga kuchli moyillik)
N-elektrofillar-N^OX^-(nitrozoniy tuzlari), N^O₂X^- (nitroniy tuzlari), R-N^₂X^-(diazoniy tuzlari ), R₂N^-X^-
O-elektrofillar-R-O^-X^-,R-O-O-R(peroksidlar)
S-elektrofillar- R-S^-X^-, HS^O₃X^-, SO₃
galogenlar-F₂, Cl₂, Br₂, J₂
Тurli tiplardagi reaksiyalarda organik birikmalarning tuzilishi va reaksion qobiliyati orasidagi o‘zaro bog‘liqlik masalasi nazariy kimyoda markaziy masalalardan biri bo‘lib hisoblanadi. Reaksion qobiliyat reaksion tezlik konstantasi, muvozanat konstantasi kabi doimiylar bilan xarakterlanadi (masalan: kislotalilik konstantasi).
Kislotalik konstantasi organik kislota tuzilishiga bog‘liq va turli o‘rinbosarlarni kislotalilikka ta’sirini xarakterlash uchun qo‘llaniladi. Хususan, kislotalilik konstantasidan karbon kislotalarning funksional hosilalari reaksion qobiliyatlarini baholash uchun foydalaniladi.
Gammet tenglamasi. L. Gammet kuzatishi natijasida, murakkab efirlar bilan alkillashda reaksiyaning tezlik konstantasi mos kislota kislotaliligi ortishi bilan tezlashganligi ma’lum bo‘ldi. Gammet tomonidan quyidagi reaksiya o‘rganilgan edi:

RCOOCH₃  (CH₃)₃N  RCOO^-(CH₃)₄N^

1935 yil Gammet m- va p-almashgan benzol hosilalarining reksion qobiliyatlari konstantasi va mos keluvchi m-va p-almashgan benzoy kislotalar kislotalilik konstantalari orasida o‘zaro bog‘liqlik borligini aniqladi. Bu quyidagi tenglama bilan ifodalangan edi (1937):

lgk  lgk_o  p lg[KK_o]

bu yerda K-benzoy siklida o‘rinbosar bo‘lgan benzoy kislota hosilasi kislotalilik konstantasi; k-benzol hosilasining reaksion qobiliyati konstantasi, K_o, k_o-almashinmagan birikmalar konstantalari; p-reaksiya seriyasi konstantasi;

lg[KK_o]   bilan belgilansa, Gammet tenglamasi hosil bo‘ladi lg[kk_o]  p. Bu tenglama lgk-lgk_o kattaligini bir tipli birikmalarda o‘rinbosarlar variatsiyasida o‘zgarishini ko‘rsatadi. Bu o‘zgarish chiziqli ravishda o‘rinbosar konstantasi va erkin energiyaning yoki reaksiyaning faollashtirish erkin energiyasining o‘zgarishi bilan bog‘liq.
Gammet konstantalari-p va . p-reaksiyani, uni tipini xarakterlaydi. -molekula tuzilishinining gruppalanish effekti yoki o‘rinbosar effekti ta’sirini aks ettiradi, o‘rinbosar konstantasi bo‘lib, Gammet konstantasi deb nomlanadi.  oldidagi ishora () bo‘lganda o‘rinbosarning elektronoakseptor xossasiga, (-) bo‘lganda elektronodonor xossasiga mos keladi.
Reaksion seriya konstantalari-p () va (-) qiymatlarini, asosan -4 dan 4 gacha oraliqda qabul qiladi. p ning son qiymati kattalashgan sari, o‘rinbosarlar elektron effektlari va ularni o‘rganish uchun reaksion seriya sezgirligi ortadi. Agar p0 bo‘lsa, reaksiyani o‘rinbosarlarning elektronoakseptor effektlari tezlashtiradi, p0 bo‘lganda elektronodonor effektlar reaksiyani tezlashtiradi. Gammet konstantalari reaksion qobiliyatga (ayniqsa p-holatda) turlicha ta’sir qiluvchi I- va M-effektlar yig‘indisi ta’sirini xarakterlagani uchun bir oz chegaralangan imkoniyatga ega.
Gammet-Braun konstantalari. O‘rinbosar va reaksion markaz o‘rtasida qutbiy kuchlanganlik mavjud bo‘lgan holda, M-effekt ta’siri kuchli namoyon bo‘ladi. Bunda to‘g‘ri qutbiy kuchlanish konstantasi -  deb atalgan, o‘rinbosarlarning yangi, kattalashgan konstantalaridan foydalaniladi. O‘rinbosarning elektronoakseptor va elektronodonor tabiatiga mos ravishda ^- va ^ qilib belgilanadi. 1957 yil Braun va Okamoto tomonidan aniqlangan va taklif etilgan bu konstantalar absolyut qiymati Gammet konstantalaridan ancha katta.
Тaft konstantalari. Alifatik qatorda o‘rinbosarlarning I-ta’sirini baholash uchun R. Тaft  induktiv konstantalarni aniqlash metodikasini ishlab chiqdi. -o‘rinbosarning induktiv effekti yo‘nalishi va kattaligini xarakterlaydi.
lg[kk_o]  p
Bu kabi reaksion qobiliyati yoki boshqa fizik konstantalarning o‘rinbosarlar konstantalari bilan bog‘laydigan tenglamalar korrelyatsion tenglamalar deb ataladi. Ular yangi reaksion seriyalar xarakteristikasi, reaksiya mexanizmlarini, yangi atom gruppalari elektron effektlari xarakteristikasi, yangi organik birikmalarning reaksion qiymatlarini oldindan aytish imkonini beradi. -o‘rinbosar konstantalari elektron va boshqa effektlarni yarim miqdoriy o‘lchami bo‘lib xizmat qiladi.


Тayanch iboralar: kimyoviy reaksiya, reaksion markaz, kimyoviy bog‘, elementar akt, reaksion sistema, elektronodonor, elektronoakseptor, musbat va manfiy samarador zaryad, reagent, reaksiya mahsuloti, oraliq modda, oraliq holat, dissotsiatsiya, rekombinatsiya, o‘rin olish, birikish, ajralish, siklobirikish, izomerlanish, qayta gruppalanish, gomolitik, geterolitik, peritsiklik reaksiyalar, nukleofillar, elektrofillar.