Moliyaviy aktivlar daromadliligini

EPS koʻrsatkichi bitta aksiyaga toʻgʻri keladigan dividend (Dividends Per 
Share – DPS) va dividend toʻlovlari (payout ratio - PR)ning oʻzaro nisbati sifatida 
ham aks ettirilishi mumkin: 
Oʻz 
navbatida, 
dividend 
toʻlovlari 
koeffitsientini 
korxonani 
reinvestitsiyalashga yoʻnaltiriladigan foydaning ulushi (recovery rating – RR)dan 
kelib chiqqan holda ham aniqlash mumkin: 

---

Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda ta‘kidlash mumkinki, EPS va P/E 
koeffitsientlari kelgusidagi dividend toʻlovlarini 100 foizgacha aniq hisoblash 
imkoniyatini bermaydi. 
Aksiyalar qiymatini baholashda yana bir koeffitsient ―Baho/tushum‖ (Prise 
to Sales) koeffitsienti hisoblanadi. Bu koeffitsientdan foydalanish yordamida 
baholash metodikasi P/E yondashuvidan foydalanishga oʻxshash, faqat bitta 
aksiyaga toʻgʻri keladigan foyda oʻrniga korxona tushumining joriy miqdoridan 
foydalaniladi: 
bu erda SAL
t
 – t davrda korxonaning tovar sotishdan tushumi. 
Aksiyalarni baholash uchun P/S koeffitsientidan foydalanish aksariyat 
korxonalar uchun foyda koʻrsatkichi emas, balki mahsulot sotish hajmining oʻsishini 
ta‘minlash maqsadiga asoslanadi. Bunday maqsadning qoʻyilishiga sabab mahsulot 
sotishdan tushum koʻrsatkichining tovar va xizmatlar bozorida korxonaning egallab 
turgan oʻrnini belgilashda muhim ahamiyatga egaligi bilan izohlanadi. Korxonaning 
bunday tartibda jadallik bilan oʻsishi boshqa barcha shart- sharoitlar teng boʻlganda 
daromad olinishi va musbat pul oqimlariga erishish imkoniyatini yuzaga keltiradi. 
Mazkur metodning afzalligi sifatida yangi, shuningdek, zarar bilan ishlovchi 
va manfiy pul oqimlariga ega korxonalar aksiyalarini baholash imkoniyatini berishi 
bilan izohlash mumkin. Aniq-ravshanki bunday holatda DDM modeli yoki P/E 
koʻrsatkichidan foydalanish murakkablik tugʻdiradi va hech qanday mazmunga ega 
emas. Bundan tashqari tushum koʻrsatkichining oʻzgaruvchanligi odatda, foydaga 
nisbatan ancha past. Shuningdek, bu koʻrsatkich moliyaviy hisobotlarda ishonchli 
hisoblanadi va unga korxona moliyaviy siyosatining jiddiy ta‘siri kuzatilmaydi. 
Lekin P/S koeffitsientidan foydalanish orqali aksiyalarni baholash metodi 
konseptual kamchilikka ega boʻlib, bu koeffitsient nisbiy baholash metodi 
hisoblanadi va aksiyaning haqiqiy qiymatini belgilab bermaydi. Chunki bu metodda 
aksiya qiymati boshqa oʻzaro tenglashtirilgan korxonalar guruhiga nisbatan 
belgilanadi. 
Bundan tashqari mahsulot sotishdan tushum korxona faoliyatining yakuniy 
natijasiga ta‘sir etuvchi omillardan faqat bittasi hisoblanadi va korxonalar bir xil 
tushum koʻrsatkichi bilan turli xil rentabellikka, samaradorlikka erishishlari 
mumkin. Aynan shu bogʻliqlikdan kelib chiqqan holda P/S koeffitsienti mahsulot 
sotish rentabelligi yoki foyda marjasi masalan, soliqlar va foizlar toʻlangunga qadar 
foyda, sof foyda koʻrsatkichlari bilan birgalikda foydalanish samaraliroq 
hisoblanadi. 
Xalqaro amaliyotda keng doirada qoʻllaniladigan yana bir koeffitsient 
korxona qiymati (Enterprise Value – EV)ning soliqlar, foizlar va amortizatsiya 
chegirilgunga qadar foyda (Earnings Before Interest, Taxes, Depreciation and 
Amortization – EBITDA)ga nisbati koʻrsatkichi hisoblanadi. EV/EBITDA eng past 
koʻrsatkichli aksiyalar sotib olish uchun nomzod aksiyalar hisoblanadi. 

---

Mazkur koʻrsatkichning afzalliklari sifatida quyidagilarni koʻrsat
ish mumkin: 
- zarar bilan ishlayotgan korxonalarni aniqlashga xizmat qilishi mumkin; 
- qarz mablagʻlari hisobiga qoʻshib olishni baholashda foydalanish 
uchun 
qulay; 
- qarz mablagʻlari hisobiga moliyalashtirish, amortizatsiya siyosati, 
soliq 
siyosati va boshqalar turli xil darajada boʻlgan korxonalarni oʻzaro 
taqqoslash imkonini beradi. 
Amaliyotda mazkur koʻrsatkichni hisoblashning turli xil 
yondashuvlari amal qiladi. Ulardan eng keng qoʻllaniladigani quyidagi 
formula boʻyicha amalga oshiriladi: 
bu erda MV(E), MV(D) – mos ravishda korxona xususiy kapitali va 
qarz kapitalining bozor qiymati; 
C – balansdagi pul mablagʻlari va ularning ekvivalentlari. 
Yuqorida keltirilgan formulaga muvofiq korxona qiymati uning 
xususiy kapitali va qarz kapitali yigʻindisidan pul mablagʻlarini ayirish 
orqali aniqlanadi. Bunday yondashuv aksiyalar bozor qiymatini hisobga 
olgan holda korxona qiymatining tarkibiy elementlari nisbatan toʻliq 
kartinasini koʻrish imkonini beradi. Shubhasiz butun korxonani naqd 
pulga sotib olishda investor uning barcha majburiyatlarni oʻziga olishga 
yoki birdaniga toʻlashga majbur boʻladi. Korxona qiymatini aniqlashda 
pul mablagʻlari va ularning ekvivalentlarini chegirishdan maqsad 
korxonani xarid qilishda balansdagi pul mablagʻi oʻzgarmas qolishi bilan 
izohlanadi. 
Umuman yuqorida keltirib oʻtilgan aksiyalarni baholash 
modellarining barchasi ham oʻziga xos afzalliklar va kamchiliklarga ega. 
Shunday ekan investitsion faoliyatni amalga oshirish uchun korxonalar 
aksiyalarini baholashda koʻrib chiqilgan modellar va koeffitsientlarning 
bir nechtasidan foydalanish va oʻrtachasini olish maqsadga muvofiq, deb 
oʻylaymiz.