Moliyaviy aktivlar daromadliligini

qiymatini baholash, ular keltiradigan daromadlilikni baholash hamda ularning 
risklilik darajasini baholashni oʻz ichiga olishini anglatadi. 
Aynan shunday yondashuvdan kelib chiqqan holda moliyaviy aktivlarni 
baholash ikkita asosiy masalani hal qilish – moliyaviy aktivlar haqiqiy qiymati (fair 
value – V)ni va daromadliligini aniqlashga qaratiladi. Ular umumiy holda qaror 
qabul qilish uchun zarur minimum mezonlar vazifasini bajaradi. 
Moliyaviy munosabatlarda har qanday aktivning haqiqiy qiymati (V) kelgusi 
pul oqimlari harakatidan kelib chiqqan holda diskontlangan qiymatga teng, ya‘ni: 
bu erda V – aktivning haqiqiy qiymati; 
CF
t
– t vaqtda aktiv boʻyicha toʻlovlar; 
r – talab qilinadigan yoki muqobil daromad stavkasi. 
Shunday qilib, moliyaviy aktivlarni baholash muammosini hal qilish toʻlovlar 
oqimlari, ularni amalga oshirish vaqti va diskontlash stavkalarini oldindan aniqlay 
olish darajasiga bogʻliq. 
Qayd etib oʻtilganidek, bozor iqtisodiyoti sharoitida va korxonalar moliyaviy-
xoʻjalik faoliyatida muhim rol oʻynovchi moliyaviy aktivlarning asosiy turlari 
aksiyalar va obligatsiyalar hisoblanadi. Shundan kelib chiqqan holda quyida ular 
qiymati va daromadliligini baholashning bazaviy metodlari va modellarini koʻrib 
chiqamiz. 
9.1. Obligatsiyalar qiymati va daromadliligini baholash 
Bizga ma‘lumki, obligatsiyalar qarz munosabatlarini anglatuvchi qimmatli 
qogʻozlar hisoblanadi. Xalqaro tajribaga koʻra obligatsiyalar emitentlariga koʻra 
davlat, munitsipal va korporativ obligatsiyalarga boʻlinadi. 
Qarz munosabatini anglatuvchi moliyaviy instrumentlar sifatida obligatsiyalar 
qat‘iy belgilangan daromad keltiruvchi qimmatli qogʻozlar toifasiga kiritiladi. 
Bunday toifaga qat‘iy belgilangan miqdorda dividend toʻlash belgilab qoʻyilgan 
imtiyozli aksiyalarni ham kiritish mumkin. 
―Qat‘iy belgilangan daromad‖ umumqabul qilingan atamasini qat‘iy 
ravishda tushunmaslik lozim. Bu atama bunday qimmatli qogʻozlar boʻyicha 
operatsiya oʻtkazish vaqtida nazariy jihatdan toʻlovlar muddatlari va miqdorlarining 
oldindan ma‘lum qilinishini anglatadi. 
Obligatsiyalarning turli xil turlari amal qilishiga qaramasdan ularni daromad 
toʻlash shakllari boʻyicha quyidagicha tasniflash mumkin: 
- kuponli, qat‘iy belgilangan yoki suzib yuruvchi kupon stavkali 
obligatsiyalar; 
- diskontli (kuponsiz), yoki nollik kuponli obligatsiyalar; 
- qoplash vaqtida daromad toʻlanadigan obligatsiyalar. 

---

Kuponli obligatsiyalar qarzning asosiy summasi qaytarilishi bilan bir vaqtda 
davriy ravishda pul toʻlovlarini ham nazarda tutadi. Bunday toʻlovlarning miqdori 
nominalga nisbatan foizlarda ifodalanadigan k kupon stavkasida belgilanadi. 
Kuponli toʻlovlar odatda bir yil davomida bir, ikki yoki toʻrt marta amalga oshiriladi. 
Bunday qimmatli qogʻozlar harakati natijasidagi pul oqimlari qat‘iy 
belgilangan kuponda operatsiya muddatining oxirida obligatsiyaning diskontlangan 
nominal qiymatiga qoʻshiladigan annuitetni oʻzida aks ettiradi. Soddalashtirish 
maqsadida diskontlash yagona r stavka boʻyicha amalga oshirilishini shart qilib qilib 
qoʻyamiz. Shunda kuponli obligatsiya qiymati quyidagi formula boʻyicha 
aniqlanishi mumkin: 
bu erda F – qoplash summasi (qoidaga koʻra nominal); 
k – yillik kupon stavkasi; 
r – bozor stavkasi (diskont me‘yori); 
n – obligatsiya muddati; 
m – bir yilda kuponli toʻlovlar soni. 
Misol koʻrib chiqamiz. 
Agar daromadlilik me‘yori (bozor stavkasi) 12 foizga teng boʻlsa, har 
chorakda toʻlanadigan yillik kupon stavkasi 8 foiz boʻlgan 1000 birlik nominalga 
ega uch yillik obligatsiyaning joriy qiymatini aniqlang. 
Shunday qilib, mazkur operatsiya boʻyicha daromadlilik me‘yori 12 foiz 
boʻlganda taxminan 900,46 birlikka teng bahoda obligatsiyani xarid qilish mumkin. 
Yuqoridagi masala boʻyicha daromadlilik me‘yori (bozor stavkasi) 6 foizga 
teng boʻlganda obligatsiya qiymatini aniqlaymiz. 
Yuqoridagilardan koʻrinib turibdiki, obligatsiyalar joriy qiymati talab 
qilinadigan daromadlilik me‘yori va qoplash muddatiga bogʻliq. Bu bogʻliqlik 
teskari xususiyatga ham ega. Keltirilgan baholashning bazaviy modelidan isbot talab 
qilmaydigan quyidagi ikkita aksiomalar guruhini keltirish mumkin. 
Birinchi aksiomalar guruhi obligatsiya qiymati, kupon stavkasi va bozor 
stavkasi (daromadlilik me‘yori) oʻrtasidagi oʻzaro bogʻliqlikni oʻzida aks ettiradi: 
- agar bozor stavkasi (daromadlilik me‘yori) kupon stavkasidan yuqori 
boʻlsa, obligatsiya joriy qiymati uning nominalidan past boʻladi, ya‘ni obligatsiya 
diskont bilan sotiladi; 

---

- agar bozor stavkasi (daromadlilik me‘yori) kupon stavkasidan past boʻlsa, 
obligatsiya joriy qiymati uning nominalidan yuqori boʻladi, ya‘ni obligatsiya 
mukofot bilan sotiladi; 
- bozor stavkasi (daromadlilik me‘yori) va kupon stavkasi teng boʻlganda 
obligatsiya joriy qiymati va nominali teng boʻladi. 
Yuqorida keltirilgan masalalar bunga misol boʻla oladi. 
Ikkinchi aksiomalar guruhi obligatsiya qiymati va uni qoplash muddati 
oʻrtasidagi oʻzaro bogʻliqlikni ifodalaydi: 
- agar bozor stavkasi (daromadlilik me‘yori) kupon stavkasidan yuqori 
boʻlsa, obligatsiya boʻyicha diskont summasi qoplash muddatining yaqinlashishiga 
qarab kamayib boradi; 
- agar bozor stavkasi (daromadlilik me‘yori) kupon stavkasidan past boʻlsa, 
obligatsiya boʻyicha mukofot miqdori qoplash muddatining yaqinlashishiga qarab 
kamayib boradi; 
- obligatsiyani qoplash muddati qancha uzoq boʻlsa, bozor stavkasiga 
nisbatan uning bahosi ta‘sirchanroq boʻladi. 
Kuponli obligatsiya qiymatini aniqlash formulasidagi oʻzaro nisbat davriy 
ravishda qat‘iy belgilangan daromad keltiruvchi har qanday moliyaviy 
instrumentning qiymatini baholash uchun asos boʻlib xizmat qiladi. 
Agar kuponli obligatsiyaning qoplash muddati yetarli darajada yuqori, 
masalan 50 yildan ortiq boʻlsa, tahlil jarayonida bunday muddatlarni muddatsiz 
sifatida qarash qulay hisoblanadi.