Moliyaviy natijalari

 
 
10.4. -rasm. Raqobatlashuvchi firmaning qisqa muddatli oraliqdagi
taklif chizig‘i. 
Raqobatlashgan bozorda narxning oshishi bozordagi firmalarni ishlab 
Chiqarish hajmini oshirishga undaydi, shuning uChun ham raqobatlashgan 
firmaning qisqa muddatli oraliqdagi taklif Chizig‘i о‘suvChi bо‘ladi. 
Yendi raqobatlashgan bozorda qisqa muddatli oraliqdagi tarmoq 
muvozanatini qaraymiz. Ma’lumki, bir turdagi (bir xil yehtiyojni qondiradigan) 
tovarlarni ishlab Chiqaradigan firmalar birgalikda tarmoqni tashkil qiladi. U holda 
tarmoq taklifi tarmoqni tashkil qiluvChi firmalarning takliflari yig‘indisidan iborat 
bо‘ladi. 
n
S
S
S
S




...
2
1
, 
bu yerda 
n
S
S
S
,...
,
2
1
- firmalar taklifi Chiziqlari; 
S
- tarmoq taklifi Chizig‘i. 
10.4. Korxona rentabelligi 
Korxonalarining muhim moliyaviy kо‘rsatkichlaridan biri rentabellikdir. 
Ishlab 
chiqarish 
rentaballigi 
korxona 
(firma) 
ishi 
samaradorligini 
umumlashtiruvchi kо‘rsatkichlardan biridir. U korxonaning daromad olish 
darajisini ifodalaydi. 
Rentaballik nazariyasida uning bir qancha turlari mavjud bо‘lib, ularga 
jumlasiga quyidagilar kiradi: 
- sotish rentaballigi; 
- asosiy faoliyat rentabelligi; 
- xususiy kapital rentabelligi; 
- asosiy kapital (fondlar) rentaballigi; 
- permanent kapital rentaballigi; 
- aylanma kapital rentabelligi; 
- qarzga olingan kapital rentaballigi; 
- real asosiy kapital rentabelligi; 
- investirlashgan kapital samaradorligi. 
1. Sotish rentabelligi deganda, har bir sotilgan mahsulot summasiga qancha 
xarajat qilinganlik darajasi tushuniladi. Demak, bu kо‘rsatkich sotilgan mahsulot 
qiymati bilan ana shu mahsulotni ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlarni 
taqqoslash asosida yuzaga keladi. Bunday koeffitsiyent baholash siyosatidagi 
о‘zgarishlarni va sotilgan mahsulot tannarxini nazorat qilish bо‘yicha korxonaning 
qobiliyatini tavsiflaydi. 
Sotish rentabelligini quyidagi formula orqali ifodalash mumkin: 
лот
илганмахсу
Хакикийсот
архи
хсулоттанн
Сотилганма
Р
с


---

2. Asosiy faoliyat rentabelligi — bu, ishlab chiqarishning foydaliligi, 
natijaliligidir. Bu kо‘rsatkich ishlab chiqarish samaradorligini tavsiflaydi va 
quyidagicha ifodalanadi: 


иштаннархи
ишлабчикар
ари
ишхаражатл
ишлабчикар
Махсулотни
ганфойда
тишданолин
Махсулотсо
Ра 
3. Xususiy kapitalning rentabelligi — bu, korxona (firma), tarmoq xususiy 
kapitalining foydaliligi va natijaliligi. U quyidagi formula yordamida aniqlanadi: 
мати
гуртачакий
ажатларнин
Хусусийхар
Соффойда
Рхк 
Bunday koeffitsiyent xususiy kapitaldan foydalanish darajasini, ya’ni korxona 
tomonidan xususiy kapitalning о‘rtacha qiymatiga qancha sof foyda olinganligini 
kо‘rsatadi. 
4. Asosiy 
kapital 
(fondlar) 
rentabelligi 
— 
bu, 
asosiy 
fondlar va boshqa oborotdan tashqari aktivlarning foydaliligi. U quyidagicha 
aniqlanadi: 
ингкиймати
иактивларн
Купмуддатл
Соффойда
Рак 
5. Permanent kapital rentabelligi — bu, permanent kapitalning foydaliligi, 
natijaliligidir. U quyidagi formula yordamida aniqlanadi: 
ати
уртачакийм
апиталнинг
Перманентк
Соффойда
Рп 
6. Aylanma kapitalning rentabelligi — bu, aylanma kapitalning foydaliligi, 
natijaliligi. U har bir sо‘mli aylanma kapitaldan qancha foyda olish mumkinligini 
kо‘rsatadi. Uni quyidagi formula asosida aniqlash mumkin: 
и
тачакиймат
италнингур
Айланмакап
Соффойда
Ра 
7. Qarzga 
olingan 
kapitalning 
rentabelligi 
— 
bu, 
qarzga 
olingan 
kapitalning 
foydaliligi, 
unumliligi. 
U 
quyidagicha 
aniqlanadi: 
киймати
нингуртача
ганкапитал
Карзгаолин
Соффойда
Рк 
Bu koeffitsiyent har bir sо‘mli qarzga olingan kapital qancha foyda 
keltirganligini ifodalaydi. 
8. Real asosiy kapitalning rentabelligi uning foydaliligini ifodalaydi va har bir 
sо‘mli real asosiy kapital qancha sо‘m foyda keltirganligini kо‘rsatadi. U quyidagi 
formula asosida aniqlanadi: 
капитал
Реаласосий
Соффойда
Ррк 
9. Investirlangan kapital rentabelligi — bu, investitsiya mablag‘larining 
natijaliligi, foydaliligi. Bu kо‘rsatkich investitsiya tufayli olingan mablag‘larning 
qanchachik samara berishini ifodalaydi va quyidagi formula orqali aniqlanadi: 
питал
ликарзлика
узокмуддат
итал
Хусусийкап
си
изларсумма
туланганфо
зфойда
Соликларси
Рик




---

Rentabellik darajasi kо‘rsatkichining yuqori bо‘lishi korxona (firma) 
ixtiyoridagi asosiy va aylanma fondlardan oqilona foydalanilayotganini va korxona 
(firma)ning ma’lum miqdorda foyda (daromad) olayotganligini kо‘rsatadi. 
Rentabellik darajasini kо‘tarish uchun sanoatning barcha tarmoqlari va 
korxonalari sotilgan mahsulot hajmini oshirishga, uni ishlab chiqarish uchun 
sarflanayotgan xarajatlarni kamaytirishga, ishlab chiqarilgan mahsulot sifatini 
oshirishga qaratilgan tadbirlarni amalga oshirishlari zarur. 
Nazorat va muhokama uchun savollar 
1. Ishlab chiqarish xarajatlari tushunchasi va uning mohiyati. 
2. Ishlab chiqarish xarajatlarini tasniflash. 
3. Boshqa xarajatlar tarkibiga nimalar kiradi? 
4. Foyda iqtisodiy kategoriya sifatida hamda uning korxonaning tijorat va 
ishlab chiqarish faoliyatini tashkil qilishdagi ahamiyati. 
5. Foydani shakllantirish manbalari. 
6. Foydani taqsimlash va uni kо‘paytirish yо‘llari. 
7. Rentabellikning iqtisodiy mohiyati. 
8. Rentabellik kо‘rsatkichlari va ularni aniqlash uslubiyati.