Moliyaviy va boshqaruv hisobi

9-BOB. BUDJETLASHTIRISH VA XARAJATLARNI NAZORAT QILISH 
9.1. Boshqaruv hisobining tizimini rejalashtirish 
Хo’jalik yurituvchi subyektning ishlab chiqarish quvvati va ishlab 
chiqarishning haqiqiy hajmi boshqaruv hisobi tizimini qo’llashni belgilaydi. 
Boshqaruv hisobining tizimi ma’lumotning hajmi, uning oldiga qo’yilgan 
maqsadlari, kriteriyalar va maqsadga erishish vositalari, elementlarning tarkibi va 
ularning o’zaro harakati bilan tavsiflanadi. 
Boshqaruv hisobi tizimlarining turkumlanishi quyidagi 9.1-chizmada 
ko’rsatilgan. 
 
9.1-chizma. Boshqaruv hisobi tizimining turkumlanishi 
Boshqaruv hisobi tizimi 
Tizimli hisob 
Muammoli hisob 
Moliyaviy va boshqaruv hisobning 
o‘zaro aloqadorligi darajasi 
Monistik 
Avtonom 
Tеzkorlik 
Haqiqiy xarajatlarni 
(o‘tgan tarixiy) 
Standart xarajatlarni 
(mе'yorlashtirilgan) 
Tannarxga kiritishning to‘laligi 
To‘liq xarajatlar 
Qisman xarajatlar 
Ma'lumotni qamrash kеngligi 

---

309 
Faoliyat turlarini, subyektning tashkiliy tizimini, mahsulotni ma’lumot bilan 
qamrab olish kengligi bo’yicha tizimli va muammoli hisob jamlamidan va 
ularning asosli qismlarining maqsadli to’plami tizimidan tarkib topgan to’liq 
tizimlar farqlanadi. 
Хarajatlarning tizimli hisobi - buxgalterlarning tarkibi bo’yicha qayd qilish 
usuli, identifikatsiya va guruhlashtirishi, hisobotda ko’rsatilishi bo’yicha 
reglamentatsiya bilan ishlab chiqarishga bo’lgan xarajatlarning moliyaviy 
hisobidan tashkil topgan. Тizimli hisobning elementlari quyidagilardan tashkil 
topgan: 
1. ishlab chiqarish zaxiralarini sotib olish bo’yicha xarajatlarning o’lchovi va 
baholanishi; 
2. natural o’lchovlarda ta’minot, ishlab chiqarish, sotish jarayonlarini nazorat 
qilish; 
3. xarajatlarni sarflarning moddalari va eyelementlari bo’yicha, vujudga kelish 
joylari bo’yicha, mahsulot, ish va xizmatlarning turlari bo’yicha 
guruhlashtirish, bunga xarajatlarni tannarxga kiritish tartibi ham kiradi; 
4. o’z foydalanuvchilarini muddati, mazmuni va namoyish etish tezligi bo’yicha 
qondiruvchi ichki va tashqi hisobotlar. 
Muammoli hisob ishlab chiqarishni iqtisodiy, texnologiya, konstruktorlik va 
tashkiliy tayyorgarligi haqida; mahsulotning narxlari va sotishsi haqida; ishlab 
chiqarish zaxiralarini boshqarish va ishlab chiqarish resurslarining sarflarini 
muqobillashtirish haqidagi ma’lumotni shakllantiradi. 
Muammoli hisob masalalari dasturlash, me’yorlashtirish, rejalashtirish, 
prognozlash, tizimli iqtisodiy tahlil qilish, nazorat qilish va ishlab chiqarish hisobi 
va statistikaning haqiqiy ma’lumotlariga asosan tartibga solish uslublari 
yordamida yechiladi. 

---

310 
"Muammoli hisob" tushunchasining mazmuni bu hisobning ma’lumotlari 
subyektning bo’lajak iqtisodiy va ishlab chiqarish muammolarini yechishda 
ishlatilishini ko’rsatmoqda. 
Muammoli hisob ma’lumotlari quyidagi hollarda ishlatiladi: 

xarajat va daromadlarni rejalashtirish va bashorat qilishda, smetalarni 
me’yorlashtirish va tuzishda; 

sarflar tahlilida va normativlardan chetga chiqishda va mahsulot ishlab 
chiqarishni daromadliligining tahlilida; 

ishlab chiqarish va sotish jarayonida xarajatlar va olinadigan 
daromadlarning qiymati kriteriyasi bo’yicha tizimli bo’linmalar va subyektning 
faoliyatini baholashda; 

ishlab chiqarish va sotish, kooperatsiyalash, import va eksport, mahsulot 
assortimenti va boshqa sohada yaqin va keyingi perspektivalarga ko’p variantli 
boshqaruv qarorlarni qabul qilishda; 

xarajatlar va daromadlarning optimizatsiyasini ta’minlovchi zaxira va 
xarajatlarni boshqarish modulini tuzishda. 
Moliyaviy va boshqaruv hisobi o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik darajasi bo’yicha 
xorijiy mamlakatlarning amaliyotida ikki tizim qo’llaniladi: monistik va avtonom. 
Monistik- buxgalteriya hisobi schyotlarida to’g’ri va teskari aloqalar asosida 
tizimli va muammoli hisobni qo’shuvchi integratsion tizimdir. Buxgalteriya hisobi 
schyotlarida ishlab chiqarish xarajatlarini, tayyor mahsulot va uning sotishsini aks 
ettirish yo’li bilan tuzilgan tizimli hisob subyektning faoliyati, uning moliyaviy 
holatini baholashga imkon beradi. Moliyaviy ma’lumotlarga ichki hisobot 
ma’lumotlarini qo’shib ma’muriyat ishlab chiqarishni turli bo’linmada tashkil 
etishning ratsionalligini baholashi mumkin. Тezkor ma’lumotlar va moddiy-
javobgar shaxslarning hisobotidan, mavjud standartlardan ijobiy va salbiy bo’lgan 
chiqib ketishlar aniqlanadi. Shuning bilan xarajatlar va daromadlarni nazorat 
qiluvchi harakatdagi tizimni yaratish savollari tug’iladi. 

---

311 
Ishlab chiqarishning hajmi katta bo’lmagan subyektlar yoki o’z tarkibi 
bo’yicha bir xil turdagi mahsulot ishlab chiqaruvchi subyektlar hisobning 
integratsiyalashgan tizimini qo’llaydilar deb o’ylaymiz. 
Avtonom tizim- tizimli va muammoli hisobning umumlashgan yaratilishi 
moliyaviy va boshqaruv hisoblari o’rtasidagi aloqa bir nomlanishdagi juftli 
nazorat schyotlari yordamida amalga oshiriladi. 
Хarajatlarning tezkorligi bo’yicha tizimlar quyidagicha farqlanadi: haqiqiy 
xarajatlarni hisoblash tizimi va standart xarajatlarni hisoblash tizimi. 
Хarajatlarning tezkorligi- samaradorlikni oshirishga qaratilgan tizimni 
harakatchanligining kriteriyalaridan biri hisoblanadi. 
Haqiqiy xarajatlarni hisoblash tizimi sotish qilingan mahsulot va foydani, 
tannarxni hisoblash, haqiqiy tannarxni aniqlash va aniq nomdagi tayyor mahsulot 
birligining sotishsidan olingan daromadni aniqlash uchun ma’lumotni 
shakllantirishdan iborat. 
Standart xarajatlarni hisobga olish tizimi quyidagilarni o’z ichiga oladi: 
materiallar, asosiy fondlar, mehnatga bo’lgan xarajatlar, ustama sarflarini, sotib 
olish va ishlatishga ketgan xarajatlarga standartlarni ishlab chiqish; me’yoriy 
xarajatlar bo’yicha tannarx kalkulatsiyasini tuzish, me’yorlar va smetalardan 
chetga 
chiqishlarni 
belgilab 
haqiqiy 
xarajatlarni 
hisobga 
olishlarni 
mujassamlashtiradi. 
Jahon amaliyotida bunday tizim "standart-kost" deb ataladi. U tannarxning 
shakllanishi jarayonini nazorat qilishning tezkorligiga va uning jarayonini kerak 
bo’lganda tartibga solishga qaratilgan.
Хarajatlarni tannarxga kiritishning to’liqligi- amaliyotda qo’llanilayotgan 
hisob 
tizimlarini 
turkumlashning 
belgilaridan 
biri 
hisoblanadi. 
Тo’liq 
xarajatlarning hisobi tizimi va qisman xarajatlarning hisobi tizimi mavjud 
boshqaruv hisobining har xil maqsadlariga javob beruvchi ikki tizimdir. 

---

312 
Тo’liq xarajatlar hisobi tizimi odatdagi ishlab chiqarishga bo’lgan xarajatlarni 
va tannarx kalkulatsiyasining hisobi bilan ko’rsatilgan xarajatlarni guruhlashning 
asosiysi bu ularni to’g’ri va bilvositaga bo’linishidir. 
Qisman xarajatlar tizimi deganda to’g’ri tavsifga ega va alohida turdagi 
mahsulotlarning tannarxiga qo’shiladigan xarajatlarning alohida elementlarini 
tanlashga bo’lgan yondashish tushuniladi. Bu tizimda xarajatlar ishlab chiqarish 
hajmiga bog’liq va shuning uchun ular o’zgaruvchan deyiladi. Cheklangan 
xarajatlar kalkulatsiyasi faqat kalkulatsiya qilinayotgan mahsulotni ishlab 
chiqarish bilan bog’liq bo’lgan ishlab chiqarish sarflarini o’z ichiga oladi. 
Bilvosita tavsifga ega xarajatlarning bir qismi butun mahsulotga aloqador bo’ladi. 
Bunday turdagi xarajatlar tushgan mablag’ning umumiy summasidan qoplanadi. 
Chet el amaliyotida hisobning bu varianti "direkt-kosting" deyiladi.