Монография тошкент 018 УЎК: 342(575. 1) Кбк: 67. 4(5Ў)
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
Давлат бошқарувида сиёсий қарорлар қабул қилиш
|
иккинчидан, Ўзбекистон Республикаси Президенти фармонлари,
қарорлари ва Ҳукумат қарорларида белгиланган аниқ топшириқлар ва вазифаларни бажаришда сусткашлик ва интизомсизлик ҳолатлари мавжуд; учинчидан, вилоят, шаҳар ва туман ҳокимликларининг зиммасига ҳужжатлар билан ишлашни ва уларнинг ижросини назорат қилишни ташкил этишнинг таъсирчан, самарали тизимини яратиш бўйича функционал вазифалар юкланган айрим таркибий бўлинмалар раҳбарлари ва мутахаcсисларида тажриба ва зарур иш маҳорати етишмайди; тўртинчидан, айрим вилоят, шаҳар ва туман ҳокимликларининг раҳбарлари тушган ҳужжатларнинг ижросини таъминлаш юзасидан ўз вақтида, чуқур ишлаб чиқилган ва пухта асосланган қарорлар қабул қилиш ўрнига ушбу ҳужжатларга умумий тусдаги резолюциялар қўйиш ва топшириқлар бериш билан чекланмоқда. Шунингдек, кўпчилик раҳбарларнинг мураккаб муаммоларни кабинетдан чиқмасдан, “... жойлардаги ишлар қандай аҳволда эканини чуқур ўрганмасдан ҳал этишга одатланиб қолган 2 ”; бешинчидан, Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликларининг ўз қарорларини шаҳар, туман ҳокимликларига, корхоналар, муассасалар ва ташкилотларга тезкорлик билан етказиб беришда сусткашликлар мавжуд; олтинчидан, ижро этувчи ҳокимият органлари фаолиятини мувофиқлаштириш ва назорат қилишнинг амалдаги тизими қабул 1 Мирзиёев Ш. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб ва интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. – Т.: Ўзбекистон, 2017. 10-б. 2 Ўша жойда. 10-б. 6 қилинаётган қарорларнинг ижросига тўсқинлик қилаётган тизимли муаммоларни ўз вақтида аниқлаш ва бартараф этишни таъминламаяпти 1 . Ишимизни тўғри ташкил этиш, унинг самарадорлигини таъминлаш, бутун бошқарув тизими фаолиятини сифат жиҳатидан замон талаблари даражасига кўтаришни бугун ҳаётнинг ўзи талаб этмоқда. Бироқ, йўлимизда қандай тўсиқ ва қийинчиликлар, кескин ва долзарб муаммоларга дуч келсак ҳам, шошма-шошарлик билан, пала- партиш қарорлар қабул қилишга, яхши ўйлаб кўрилмаган хатти- ҳаракатларга йўл қўйишга ҳаққимиз йўқ 2 . Шу сабабли мавжуд камчиликларни бартараф этиш ҳамда давлат ҳокимияти ва бошқарув органларида қарорлар қабул қилиниши ва ижро этилишини янада яхшилаш лозим. Демакки, вакиллик ва ижро органларида қарорлар қабул қилиш жараёни таҳлили ва унинг самарадорлигини ошириш мамлакатимиздаги айни бугунги куннинг долзарб масалаларидан бири бўлиб қолмоқда. Жаҳон сиёсий фанида қарор қабул қилиш назарияси ва амалиётининг у ёки бу жиҳатларини ўрганишга бағишланган бир қатор ишлар мавжуд. Хусусан, Ғарб олимлари Р. Акофф, В. Н. Спицнадель, М. Эддоус ва Р. Стендфилдларнинг асарларида 3 қарорлар қабул қилиш жараёнига оид назарий фикрлар ва амалий кўрсатмалар салмоқли ўрин эгаллаган. Бироқ, ушбу асарлар асосан бошқарувчи-менежерлар учун мўлжалланган бўлиб, бу манбаларда қарорлар қабул қилиш жараёни сиёсий фан нуқтаи назаридан тадқиқ этилмаган. МДҲ доирасида С. Г. Турунок, А. А. Дегтяров, Т. Клементевич, А. И. Соловьев, Л. Г. Евланов, О. И. Ларичев, Ю. Козелецкий каби олимлар 4 маҳаллий давлат ҳокимияти органларида сиёсий қарорлар қабул қилишнинг структураси ва жараён таҳлилларини; А.И. Соловьёвнинг “Политология, сиёсий 1 “Ўзбекистон Республикасида Маъмурий ислоҳотлар концепциясини тасдиқлаш тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони. //Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2017. –№37. 979-модда. 2 Мирзиёев Ш. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. – Т.: Ўзбекистон, 2016. 3 Акофф Р. Искусство принятия решений. – М., 1982; Спицнадель В. Теория и практика принятия оптимальных решений. – Санк-Петербург, 2002. 4 Турунок С.Г. Политический анализ: Курс лекций: Учеб. пособие. – М.: Дело, 2005. – 360 с; Дегтярев А.А. Теория принятия политических решений в структуре социальных и управленческих дисциплин //полис. 2002. № 2; Клементевич Т. Процесс принятия политических решений //Элементы теории политики. Р-Д., 1991. С. 385- 389; Соловьев А.И. Политология: Политическая теория и политические технологии: учебник для студентов вузов. – М.: Аспект Пресс. 2000.; Евланов Л.Г. Теория и практика принятия решений. –М., 1984; Ларичев О.И. Теория и методи принятия решений. – М., 2000. 7 назария, сиёсий технологиялар” китоби, В. Кноррингнинг “Бошқарув назарияси, амалиёти ва санъати” номли асари, Д.П. Зеркин ва В.Г. Игнатовларнинг “Давлат бошқаруви назарияси асослари” деб номланган китоби, Г.В. Пушкареванинг “Сиёсий менежмент” номли асарларида 1 эса бошқарув соҳасида сиёсий қарор қабул қилиш жараёнининг моҳияти ва хусусиятлари очиб берилган. Ўзбекистонда давлат ҳокимияти органларида сиёсий қарорлар тайёрлаш ва қабул қилиниш масалаларига оид биринчи Президент И.А. Каримов 2 нинг нутқ ва маърузаларида муҳим фикрлар билдирилган. Бу борада кўплаб меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинган бўлиб, уларнинг қаторига Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси, “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси регламенти тўғрисида”ги, “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенати регламенти тўғрисида”ги, “Қонунлар лойиҳаларини тайёрлаш ва Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига киритиш тартиби тўғрисида”ги, “Ўзбекистон Республикаси маҳаллий ҳокимият органларини қайта ташкил этиш тўғрисида”ги, “Ўзбекистон Республикаси норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси қонунлари, “Қонун ҳужжатларини тарқатиш тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президенти Қарори, “Ўзбекистон Республикаси давлат ҳокимияти ва бошқарув идоралари тўғрисида”ги муваққат Низом, Халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашлари “Иш тартиби” ҳамда доимий комиссиялари тўғрисидаги Низомларни киритишимиз мумкин. Маҳаллий ҳокимият органлари фаолиятининг сиёсий-ҳуқуқий жиҳатларини ёритиб берувчи қатор асарлар муаллифларини, жумладан, Ш.Х. Файзиев, Н. Умарова, У. Исломбеков ва А. Тулагановларни 3 кўрсатишимиз мумкин. Давлат ҳокимияти органларининг жамият ҳаётида тутган ўрни масаласини илмий тадқиқ қилишга бағишланган номзодлик ва докторлик диссертациялари ҳимоя қилинди. Масалан, 1 Соловёв А.И. Политология, политическая теория, политичекие технологии. – М.: Аспект Пресс, 2001.; Игнатов В. Основы теори государственного управления. – М.: Тесса, 2000. 2 Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. – Т.: Ўзбекистон, 1997; Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. – Т.: Ўзбекистон, 1992; Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда. – Т.: Ўзбекистон, 2000; Каримов И.А. Ўзбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг асосий тамойиллари. – Т.: Ўзбекистон, 1995. 3 Маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг ҳуқуқий асослари (амалий қўлланма) /Масъул муҳаррир ю.ф.д., проф. Ш.Х. Файзиев. – Т., 2008; Умарова Н., Исломбеков У. Сиёсий технологиялар (ўқув қўлланма). – Т.: Академия, 2007; Тулаганов А. Давлат ҳокимияти вакиллик органлари. – Т.: ТДЮИ, 2006. 8 Ш.И. Жалиловнинг илмий ишида 1 маҳаллий ҳокимият органлари ислоҳотига оид жараёнлар, И. Жўраевнинг номзодлик диссертациясида 2 маҳаллий ҳокимият органларининг аҳолини ҳуқуқий тарбия қилиш борасидаги фаолияти, Г.А. Алимовнинг илмий ишида 3 Ўзбекистон Республикасида давлат ҳокимияти, жумладан, маҳаллий ҳокимият органларининг мақоми ва улар фаолиятини такомиллаштириш масалалари, Я. Олламовнинг номзодлик диссертациясида 4 маҳаллий ҳокимият органларининг асосий функциялари тадқиқ этилган. О.Т. Ҳусановнинг илмий ишларида 5 эса маҳаллий ҳокимият органларининг фаолиятининг ташкилий-ҳуқуқий жиҳатлари, уларнинг бошқа сиёсий институтлар билан муносабатлари атрофлича ёритилган. Айни чоғда мамлакатимизда олий ва маҳаллий ҳокимият органлари фаолиятининг у ёки бу жиҳатларини тадқиқ этувчи қатор илмий ишлар қилинганлигини эътироф этиш билан бирга мазкур давлат ҳокимияти органлари томонидан сиёсий қарорларни қабул қилишнинг самарадорлигини ошириш ҳамда қарорлар қабул қилишда фуқаролик жамияти институтларининг иштироки ва жамоатчилик назоратини амалга оширилиши масалаларини атрофлича таҳлил этган адабиётлар етарли эмас. Шундай қилиб, Ўзбекистон Республикаси давлат ҳокимияти органларида қарор қабул қилишнинг самарадорлигини ошириш йўллари, уларда фуқаролик жамияти институтларининг иштирокини кенгайтириш ҳамда уларни амалга оширишда жамоатчилик назоратини олиб бориш бўйича илмий изланишлар олиб бориш, тадқиқотлар ўтказиш ва уларни таҳлил қилиш ҳам эҳтиёж, ҳам заруратдир. Ушбу тадқиқотнинг асосий мақсади сиёсий қарорлар қабул қилиш жараёни моҳиятини ўрганиш ҳамда самарали қарорлар қабул қилиш модел ва алгоритмларини кўриб чиққан ҳолда давлат бошқарувида оптимал сиёсий қарор қабул қилиш механизмларини 1 Жалилов Ш. И. Реформа местных органов государственной власти в Узбекистане (1990-1994 гг) Дисс. на сонс. уч. степ. док. юрид. наук. – Т., 1994; Давлат ҳокимияти маҳаллий органлари ислоҳоти: тажриба ва муаммолар. – Т.: Ўзбекистон, 1994. 2 Жўраев И. Ўзбекистон Республикаси маҳаллий давлат органларининг аҳолини ҳуқуқий тарбия қилиш бўйича фаолияти. Юрид.ф.н.илмий дар. олиш учун ёзилган дисс. – Т., 1993. 3 Алимов Г.А. Теоретические проблемы совершенствования статуса и деятельности органов государственной власти в Республике Узбекистан. Автореф. на сонс.уч. степ. канд. юрид. наук. – Т.,1997. 4 Олламов Я.Й. Ўзбекистон Республикасида маҳаллий ҳокимият тизими (назарий-ҳуқуқий муаммолар). Юрид. ф.н. илмий дар. олиш учун ёзилган дисс. Автореф. – Т., 2001. 5 Ҳусанов О.Т. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва маҳаллий давлат ҳокимияти асослари: ҳуқуқий, ташкилий масалалар ва муаммолар. Юридик. ф. д. илмий дар. олиш учун ёзилган дисс., – Тошкент, 1995; Мустақиллик ва маҳаллий ҳокимияти. – Т., 1996; Ўзбекистон Республикаси давлат органлари. – Т.: Шарқ, 1996. 9 кўрсатиш, ушбу жараёнда фуқаролик жамияти институтларининг иштирокини оширишдан иборат. Тадқиқотнинг юқоридаги мақсадларидан келиб чиқиб, қуйидагилар асосий вазифалар этиб белгиланди: Сиёсий қарор тушунчаси, турлари ва уни қабул қилиш жараёнига оид ёндашувлар, сиёсий ва бошқарув қарорлари ҳамда уларнинг ўзаро фарқли хусусиятларини тадқиқ этиш, бошқарув қарорлари қабул қилишда психологик омиллар ҳамда ахборот қарор қабул қилиш жараёнининг асосий фактори сифатида кўриб чиқилади; Давлат бошқаруви соҳасида сиёсий қарор қабул қилиш жараёни, унинг босқич ва услублари, унга доир ижтимоий-сиёсий қарашлар, қабул қилиш жараёнларига манфаат гуруҳлари ва ижтимоий-сиёсий ҳаракатларнинг таъсирини тадқиқ қилиш; Давлат ҳокимияти органлари: олий ва маҳаллий органларни қарор қабул қилувчи институт сифатида таҳлил этиш, маҳаллий ҳокимият органларида сиёсий қарор қабул қилишнинг босқичи ва моделлари, халқ депутатлари маҳаллий Кенгашлар томонидан ҳудудларнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишига доир қарорлар қабул қилиши, унинг ижросини ташкил этиш ва назорат қилишнинг сиёсий-ҳуқуқий механизмларини тадқиқ этиш; Фуқаролик жамияти институтларининг ижтимоий муҳим қарорлар қабул қилиш тизимидаги ролини ошириш, давлат қарорларини қабул қилишда уларнинг иштирокини янада кенгайтириш, кучли жамоатчилик назоратини давлат бошқарув қарорлари ижросининг асосий омили сифатида тадқиқ этиш; Ўзбекистон Республикасида самарали қарор қабул қилиш жараёнини такомиллаштиришдаги мавжуд муаммоларни аниқлаш, уларнинг ечими билан боғлиқ таклиф ҳамда тавсиялар ишлаб чиқиш. Тадқиқотда Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, Ўзбекистон Республикаси Президенти асарлари, маърузалари ва чиқишлари, фармонлари, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарор ва фармойишлари, Ўзбекистон Республикасининг қонунлари, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг қарорлари ҳамда сессия материаллари, Ўзбекистон Республикасининг давлат бошқаруви идораларининг расмий ҳужжатларидан назарий ва услубий манба сифатида фойдаланилди. Тадқиқотда келтирилган назарий хулосаларни чуқурлаштириш мақсадида шарқ мутафаккирлари мероси асарларига, Ўзбекистон Республикасининг, МДҲ давлатларининг ҳамда ғарб давлатларининг 10 кўзга кўринган сиёсатшунос олимлари асарларига, ушбу йўналишда тўпланган жаҳон илмий салоҳиятига таянилди. Тадқиқотнинг илмий янгилиги шундан иборатки, Ўзбекистонда қарор қабул қилувчи институтлар сифатида нафақат парламент, давлат ҳокимияти ижро ва вакиллик органлари, балки нодавлат нотижорат ташкилотлар ва фуқаролик жамиятининг бошқа институтлари ҳам алоҳида субъект сифатида тадқиқ этилди. Бундан ташқари тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагиларда намоён бўлади: сиёсий қарор қабул қилишнинг асосий моделлари, концептуал асослари ҳамда уларни давлат ҳокимият органлари томонидан қабул қилинишида самарали механизмлардан фойдаланиш ва истиқболни белгилаш тўғрисида амалий таклиф ва тавсиялар берилди; Давлат аҳамиятига доир самарали қарорлар қабул қилиш тажрибасини тадқиқ қилиш нафақат илмий, балки мустақиллик йилларида сиёсий жараёнлар орқали амалга оширилган туб ислоҳотлар моҳиятини очиб бериш, жумладан, Ўзбекистонда фуқаролик жамияти институтларини шакллантириш ҳамда унинг фаолият юритиш тамойилларида тўпланган тажрибанинг ўзига хос хусусиятларини ёритиб беришда муҳим аҳамият касб этади; Давлат бошқаруви соҳасида қабул қилинадиган қарорларни қабул қилувчи субъектларига кўра иккига ажратиб, яъни вакиллик ва ижро органларда қабул қилинадиган қарорларининг бошқа-бошқа тушунчалар эканлиги кўрсатиб ўтилди; қарорлар қабул қилувчи идора фақатгина давлат олий бошқарув органлари эмас, балки яна бир бошқа маҳаллий давлат ҳокимияти органлари томонидан ҳам қабул қилиниши таъкидлаб, маҳаллий ҳокимиятларни қарорлар қабул қилувчи алоҳида қуйи бўғин сифатида кўриб чиқилди; қарор қабул қилишда нодавлат нотижорат ташкилотларининг иштироки ҳамда улар жамоатчилик назоратини амалга оширишдаги энг муҳим институтлардан бири эканлиги кенг ёритилди. Республикада амалга оширилган сиёсий ислоҳотлар, давлатнинг бошқарув соҳасидаги ваколатларининг қисқариши, уларнинг фуқаролик жамияти институтларининг қўл остига ўтиб бориши, давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари томонидан қарорлар қабул қилиш жараёнларида сиёсий партиялар ҳамда жамоатчилик, яъни фуқаролик жамияти институтларининг кенг иштирок этиш каби жараёнлар манбалар асосида очиб берилади. 11 Давлат ҳокимияти ва ноҳукумат ташкилотларнинг қарор қабул қилиш жараёнидаги фаолиятини самарали амалга оширишга доир мавжуд муаммолар бўйича хулосалар берилди, ўрганилаётган муаммонинг ижобий ечимига хизмат қиладиган тавсия ва таклифлар ишлаб чиқилди. Давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари, фуқаролик жамияти институтларида қарорлар қабул қилиш жараёнидаги фаолиятини ривожлантириш, фуқароларни кенгроқ иштирок этишини таъминлаш ҳамда бу борадаги фаолиятларини янада такомиллаштиришга бағишланган мазкур иш натижаларидан тадқиқотчилар, олий ўқув юрти талабалари, кенг илмий жамоа ўзларининг илмий тадқиқот ишларида, “Сиёсий менежмент” ва “Маъмурий давлат бошқаруви асослари”, “Фуқаролик жамияти асослари”, “Тизимли қарорлар қабул қилиш” ҳамда “Ўзбекистонда демократик жамият қуриш назарияси ва амалиёти” фанларидан амалий машғулот ва маърузалар ўтказиш жараёнларида, шунингдек, давлат ва жамият қурилиши соҳаси бўйича махсус курслар ташкил этишда фойдаланиш мумкин. |
