Морфемика. Морфема ҳәм оның түрлери

Себеп дәнекерлер. Қарақалпақ тилинде себеп дәнекерлери қатарына себеби, 
өйткени, неге десең усаған дәнекерлер киреди. Бул дәнекерлердиң қатнасыўы арқалы 
тилимизде тийкарынан дәнекерли себеп бағыныңқылы қоспа гәп дүзиледи. Себеп 
дәнекерлери бас гәпке бағынышлы болған бағыныңқы гәптиң алдында себеплик мәни 
билдирип келеди. Ана кийитиң баўыры азғана жылығандай болды, өйткени 
туўысқанлары, балалары оған пана болып тур еди. (Ә.Атажанов) Олар маған 
туўысқандай пәрмана болады деп ойлаған жоқ еди, неге десең өз өмиринде басқаларға 
бундай ғамхорлық жасап көрген жоқ. (Ә.Атажанов) 
Нәтийже дәнекерлер. Бул дәнекерлер топарына сонлықтан, сол себепли, сол 
ушын, соның ушын, нәтийжеде, соның нәтийжесинде, соның салдарынан, 
ақыбетинде, соның ақыбетинде, соның арқасында, усының нәтийжесинде 
дәнекерлери киреди. Бул дәнекерлер арқалы бағыныңқы гәп бас гәп пенен мәнилик ҳәм 
грамматикалық жақтан байланысып нәтийже бағыныңқылы қоспа гәп дүзеди. Мысалы: 
Ана кийик алдыңғы жуп туяғын жерге тиреп әстен-әстен өңменин көтерди, нәтийжеде 
тентиреклеп барып қәддин сарраслап түргелди. (Ә.Атажанов) 
Шәрт дәнекерлер. Шәрт дәнекерлерине егер, егер де дәнекерлери киреди. 
Шәрт дәнекерлери арқалы -са, -ғанда конструкциялы шәрт бағыныңқылы қоспа гәптиң 

---

сыңарлары бир-бири менен шәртлик мәниде байланысады. Егер, егерде дәнекерлери 
тийкарынан баянлаўышлары -са формалы шәрт мейилден -ғанда формалы ҳал 
фейилден болған бағыныңқы гәптиң басында келеди де оны бас гәп пенен шәртлик 
мәниде байланыстырыў ушын қолланылады. Мысалы. Егер де маған исенбесең 
апаңнан сора. (Ә.Атажанов)
Жанапайлар морфологиялық жақтан өзгермейтуғын, анық лексикалық мәнини 
аңлайтпайтуғын, дара турып қолланылыў мүмкиншилигине ийе емес көмекши 
сөзлердиң топарынан болған сөз шақапларының бир түри. Олар сөзге сөз дизбегине ал 
гейде пүткил гәпке ҳәр түрли қосымша яки үстеме мәни бериў ушын, сондай-ақ 
модальлық, ишки сезимлик, тәсирлилик мәнилерди билдириў ушын қолланылады. 
Жанапайлар дара турып қолланыў мүмкиншилигине ийе болмағанлықтан, гәпте айрым 
гәп ағзасы бола алмайды. Ҳәзирги қарақалпақ тилинде жанапай сөзлер шығысы 
жағынан түпкиликли жанапайлар ҳәм басқа сөз шақапларынан қәлиплескен 
жанапайлар болып еки топарға бөлинеди.