Mualliflar: Abduraxmanov. P., fizika-matematika fanlari doktori, professor, Egamov U., fizika-matematika fanlari

h


2


bu erda ^{1 —} 2r va d — ga tengdir.


U x,olda


(N-1)


G


11
+


L


R


2 J


11
- + - a b


(63.3)


yupsa linzaning ifodasiga ega bulamiz.
Linzaning kavarik sirti egriligi radiusi musbat, botik sirt egriligi radiusi manfiy xisoblanadi. Agarda, buyumdan linzaning


2


213




optik markazigacha masofa cheksiz bo’lsa, linzaga tushayotgan nurlarni parallel deb xisoblash mumkin (128 - rasm), u xolda


(N-1)


11
+


V ^R1 ^R11


1
b


va bu xolatga mos masofa b = 0F = f linzaning fokus masofasi deb
ataladi:
f = ¹


(N-1)


11
+

• 
  ^R1 ^R 2 I
  

Fokus masofa linzaning nisbiy sindirish kursatkichi va egriliklar radiuslariga bog’liqdir. Agarda, b = ad bo’lsa, ya’ni tasvir cheksizlikda






128 - rasm. Buyum linzadan cheksizlikda bulganda nurlarning
tarsalishi


bo’lsa, linzadan chikayotgan nur bir-biriga parallel bulib tarkaladi (129 - rasm) va a = f ga tenglashadi.


(N-1)


1 1
+


V ^R1 ^R2 I


= - = F , f


(63.4)


kattalik linzaning optik kuchi deb ataladi va uning ulchov birligi - dioptiriyxisoblanadi. 1 - dioptiriy - fokus masofasi 1 m ga teng


214

bulgan linzaning optik kuchidir: 1 dioptiriy = 1/m.

F

129. 
     - rasm. Linzadan tasvir cheksizlikda bulganda nurlarning
     

tarsalishi.
Musbat optik kuchga ega bulgan linzalar yiguvchi, manfiy optik kuchga ega bulganlari esa sochuvchi linzalar deb ataladi.
Linzaning fokusidan utuvchi, bosh optik ukka perpendikulyar bulgan tekislik - linzaning fokal tekisligi deb ataladi.
Odatda, yiguvchi linzadan farkli, sochuvchi linzalarda mavdum fokuslar mavjud bo’ladi (130 - rasm).

129. 
     - rasm. Sochuvchi linzada yorug’lik nurining tarsalishi
     

Linzaning optik kuchi ifodasidan foydalanib linzaning ifodasini kuyidagicha yozish mumkin:






F


1 1 1


a b f


215

Sochuvchi linzalar uchun f va b masofalar manfiy xdsoblanadi.

Linzalarda buyumning tasviri kuyidagi nurlar orkali amalga oshiriladi:

• 
  linzaning optik markazidan utuvchi nur;
  
• 
  bosh optik ukka parallel yunalgan nur (bu nur linzadan singanda linzaning ikkinchi fokusi orkali utadi);
  
• 
  linzaning birinchi fokusi orkali utadigan nur (bu nur linzada singandan sung, linzaning bosh optik ukiga parallel bulib chikadi).
  

131 - rasmda yiguvchi linza orkali tasvirni tuzish usuli keltirilgan. Tasvir va buyumning chiziqli o’lchamlari nisbati linzaning chiziqli kattalashtirishi deb ataladi.

129. 
     -rasmIiguvchi linzada tasvirni x^osilssilish
     

64. 
    - §. Asosiy fotometrik kattaliklar va ularning birliklari
    

Yorug’lik nuri va uning manbalari jadalligini ulchash bilan shugullanadigan optikaning bulimi - fotometriya deb ataladi. Fotometriyada kuyidagi kattaliklar ishlatiladi:

• 
  energetik kattaliklar - optik nurlanishning energetik parametrlarini tavsiflaydilar;
  
• 
  yorug’lik kattaliklari - yorug’likning fiziologik ta’sirini tavsiflaydilar.
  

216

Energetik kattaliklar

1. 
   F_e - nurlanish otsimi, nurlanish energiyasining (W) nurlanish
   vaktiga (t) nisbatiga aytiladi:
   

^F = T
Nurlanish oqimining ulchov birligi Vattdan (Vt) iborat.

2. 
   YOritish yoki nurlanishssobiliyati R_e - sirtning F_e nurlanish
   oqimini shu sirtning kundalang kesimi yuzasiga nisbatiga teng:
   

F
R = ^e


S


ya’ni sirtning nurlanish otsimi zichligini bildiradi.
Nurlanishning birligi Vt/m dan iborat.

3. 
   Yorug’likning energetik kuchi 1_e - nuqtaviy nurlanish oqimi F_e ni, shu nurlanish tarqalayotgan teles burchakka (t) nisbatiga tengdir:
   

F
1e = f"
t
Yorug’likning energetik kuchi birligi bir steradian burchakka to’g’ri kelgan bir Vattli nurlanish oqimini bildiradi (Vt/sr).

4. 
   Energetik ravshanlik V_e - nurlayotgan sirt elementi yorug’ligi energetik kuchini A/e, nurlanish yunalishiga perpendikulyar bulgan tekislikdagi element yuzasi proeksiyasiga nisbatiga teng kattalik bilan ulchanadi:
   

A = ^A1 e


₂
Energetik ravshanlik birligi Vt/sr.m ga tengdir.

5. 
   Energetik yoritilganlik E_e - yoritiladigan birlik yuzaga tushayotgan nurlanish oqimiga teng kattalikdir. Uning birligi Vt/m dir.
   

217

Eruglik kattaliklari

Optikaviy ulchashlarda xar xil nurlanish kabul kilgichlari ishlatiladi (kuz, fotoelementlar va fotokuchaytirgichlar). Ular xar xil to’lqin uzunlikdagi yorug’likka uziga xos sezgirlikka ega bo’ladilar.
Yorug’lik ulchashlari sub’ektiv bulgani uchun, yorug’lik birliklari fakat kurinadigan yorug’lik spektri sohasi uchun keltiriladi.

1. 
   Yorug’lik kuchining birligi XB tizimida - bir kandelaga
   

tengdir. Kandela - yorug’likning energetik kuchi 1/683 Vt/sr bulgan
12
540-10 Gs chastotali elektromagnit nurlanish chikarayotgan manbaning berilgan yunalishdagi yorug’lik kuchidir.

2. 
   Yorug’lik otsimi F kabul kilgich sezgirligiga to’g’ri keladigan optikaviy nurlanish kuvvatidir, uning birligi 1 lyumen - 1 kd/sr ga teng.
   
3. 
   Ravshanlik V_f - r yunalishdagi yorug’lik kuchini I nurlatayotgan yuzaning nurlanish yunalishiga perpendikulyar tekislikdagi proeksiyasiga nisbatiga teng kattalikka aytiladi:
   

V_r = I / S cosp
₂
uning birligi kd/m dir.

4. 
   YOritilganlik E - yuzaga tushayotgan yorug’lik oqimini (F) shu yuzaga nisbatiga teng kattalikka aytiladi.
   

₂
uning birligi 1 lyuks - 1 lm/m dir.

64. 
    - §. Eruglik nurining tabiati
    

Yorug’lik nuri tabiati to’g’risidagi birinchi tasavvurlar kadimgi greklar va misrliklarda paydo bulgan. XVII asr oxiriga kelib yorug’likning ikkita nazariyasi I.Nyuton tomonidan korpuskulyar nazariya va R.Guk va X.Gyuygens tomonidan tulsin nazariyasi shakllana boshladi.


218




Korpuskulyar nazariyaga asosan, yorug’lik nuri sochuvchi jismlardan chikuvchi zarrachalar (korpuskulalar) oqimidan iboratdir. Nyuton yorug’lik zarrachalari xarakati mexanika konunlariga buysunadi, degan fikrda edi. Misol uchun, yorug’likning aks kaytishi elastik sharchaning tekislikdan urilib kaytishiga uxshatgan edi.
Yorug’likning sinishi yorug’lik zarrachalarining bir muxitdan ikkinchisiga utishida, tezligini uzgarishi xisobiga sodir bo’ladi, deb tushuntiriladi. Korpuskulyar nazariya buyicha, vakuum - muxit chegarasida yorug’likning sinishi kuyidagi konunga buysunadi: