Mualliflar: Abduraxmanov. P., fizika-matematika fanlari doktori, professor, Egamov U., fizika-matematika fanlari

303

^U A	k
	Rz
	u/ Rg
Vo	^ izobara
	>

-273,15 O

166. 
     - rasm. (V, t) tekisligidagi izobaralar majmuasi R₃ > P2 > Pi.
     

304

SHarl konuni

Berilgan massali gaz bosimi, uning xdjmi uzgarmas bulganda, temperaturaga bog’liq ravishda to’g’ri chizik buyicha uzgaradi (169 - rasm):






-273,15 O

166. 
     - rasm. (P, t) tekisligida izoxoralar V₃ > V2 > V1
     

R = P_o(1+at), P = const, m = const, (97.3)
Bu tenglamalardagi t - temperaturasselsiy shkalasi buyicha olingan. R₀ va V₀T = °S bulgandagi gazning, mos ravishda bosimi va xdjmidir, a - koeffitsient kuyidagiga teng bulib, ideal gazning x,ajmiy kengayish koeffitsientini bildiradi:
1
a =
273,16K
Gazning bosimi uzgarmas bulganda sodir bo’ladigan jarayon - izobara jarayoni deb ataladi. Gazning xdjmi uzgarmas bulganda sodir bo’ladigan jarayon - izoxora jarayoni deb ataladi. (165) - va (166) - rasmlardan kurinib turibdiki, izobara va izoxora chiziklari temperatura ukini
t = —- = —273,15 °C
a
nuqtasida kesib utadi, chunki bu nuqtada R yoki V nolga teng bulganligi uchun


305

1 + at = 0

bo’ladi. Agarda koordinata uklariningboshini -1/a nuqtaga kuchirsak, u xolda Kelvin shkalasiga utishimiz mumkin:
T = t + 1/a

2. 
   va (36.3) ifodalarda t urniga termodinamik temperaturani kuysak, Gey - Lyussak va SHarl konunlarini kuyidagi kulay kurinishda ifodalashimiz mumkin:
   

t = T - 1/a
V = V₀(1 + at) = V₀(1 + 2T -1) = V₀aT P = P₀(1 + at) = P₀(1 + 2T -1) = P₀aT

• 
  T Eki ^ = ^, (97.4)
  

VT


P T
1 _
P T
2 2


(97.5)


Adiabatik jarayon


Tizim tashkaridan issiklik olmasa yoki unga issiklik uzatmasa, ya’ni Q = cons /bo’lsa, bu jarayon - adiabatik jarayon deb ataladi.


o


izoterma


adiabata


->V

166. 
     -rasm.Adiabatik jarayonda bosimning x^ajmga boglitslik
     

grafigi


306

Berilgan massali gaz uchun kuyidagi munosabat urinli bo’ladi:

PV⁷ = const
bu erda u - Puasson koeffitsienti deb ataladi. Bu boglanish egri chiziklari adiabatalar deb ataladi (174 - rasm).
Avogadro konuni
Istalgan gazning 1 moli, temperatura va bosim bir xil bulganda, bir xil xajmga ega bo’ladi. Normal atmosfera sharoitda bu xajm
22,41 • 10 ³ m³ / mol
G a teng bo’ladi. X,ar xil moddalar 1 mol xajmda bir xil mikdordagi atomlar yoki molekulalar soniga ega bo’ladilar
N_a = 6,022 • 10²³ • mol¹ bu Avogadro soni deb ataladi.
Dalton konuni
Ideal gazlar korishmasi bosimi aloxida gazlar parsial bosimlarining yigindisiga teng bo’ladi, ya’ni
P = P + P₂ + R₃ + + P
12 3 n
bu erda Pi, R₂, R₃,... .R_p - aloxida gazlarning parsial bosimlaridir.

97. 
    - §. Ideal gazning ^olat tenglamasi
    

Ideal gaz konunlariga asosan ma’lum massali gaz xolati uning uchta termodinamik parametri bilan belgilanadi; R - bosim, V - xajm va T - temperatura.
Bu parametrlar bir - biri bilan uolat tenglamasi deb ataladigan anik boglanishga ega:


307

f(P, V, T) = 0 uzgarvuchilardan biri

kolgan ikkitasining


bu erda uchta
funksiyasidir.
Boyl - Mariott va Gey - Lyussak konunlarini umumlashtirib fransuz fizigi Klayperon ideal gazning xщatlar tenglamasini keltirib chikardi.
Masalan, ma’lum massali gaz T₁ temperaturada V\ xajmni egallagan bulib, R bosimga ega bulsin. SHu gaz boshka xrlatda R₂, V₂, T₂ termodinamik parametrlarga ega bo’ladi (175 - rasm).
Gaz 1 - ^olatdan 2 - xolatga ikki xil jarayon orkali utadi, deb x,isoblaymiz:(1 - 1') - izotermik va (1' - 2) - izoxorik jarayonlar orkali.
Boyl - Mariott va Gey - Lyussak konunlariga asosan kuyidagiga ega bulamiz


_PV = _PV
1 1 1 2


P _T
—1 = —1 _{P T}
22


(98.1)


P


ga ega bulamiz,


PV1 P2V2


T


T






175-rasm. Termodinamik tizimni izotermik jarayondan izoxorik
jarayonga utishi


1 - va 2 - xщatlar ixtiyoriy olingani uchun, berilgan massali gaz uchun PV / T nisbat doimiy bo’ladi:


308

PV „

• 
  = ^R = ^const, (98.2)
  

bu ifoda Klayperon tenglamasi deb ataladi. Bu erda R - gaz doimiysidir va u xar xil gazlar uchun xar xildir.
Klayperon va Avogadro tenglamalarini umumlashtirib, bir molyar xajm V_m uchun kuyidagi ifodaga ega bulamiz:
PVm = RT, (98.3)
SHuning uchun R - molyar gaz doimiysi deb ataladi.
Normal sharoitlarda R₀ = 1,03 10⁵La, T₀ = 273,15 K,
3 3
V_m = 22,41 10 m /mol bulgan xolda.
R = 8,31 J/mol K
ga teng bo’ladi.
Endi istalgan massali gazlarni olsak, ularning xajmini molyar xajm bilan kuyidagicha boglasak bo’ladi:
m

• 
  = — V
  

m
M
bu erda l- molyar massa, u xolda m - massali gaz uchun xolatlar tenglamasini kuyidagicha ezish mumkin:
m
PV = -RT, (98.4)
m
Bolsman doimiysi
R
k = — = 1,38-10'²³ J / K
N_A
ga teng bulgani uchun (98.3) - ifodani shunday kurinishda kayta ezish mumkin:
P = — = ЩT = p_kt
K V_


309

bu erda k - bitta molekulaning issiklik x,arakati energiyasidir, n - gaz molekulalarining konsentratsiyasidir.

SHunday kilib, gazlarning xolat tenglamasi