Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti g. Tulenova, D. Sagdullaeva

143
 
yo'qolib ketmaydi, u faqat o'zining shaklini o'zgartiradi xolos, dunyoda 
materiyadan ajralgan hech qanday kuch yo'q, deb ta'kidlaydi. 
Rus ma'rifatparvarlarining katta yutuqlaridan biri ularning tabiat 
qonunlarining ob'ektiv xususiyatga ega ekanligini ilmiy asoslab berganliklari 
bo'ldi. Ular fikricha, faqat tabiatgina emas, uni boshqarib turuvchi qonunlar ham 
ob'ektiv mavjuddir. Chernishevskiy Kant va uning izdoshlarining qonunlar faqat 
bizning ongimizda mavjuddir, degan xulosasiga qarshi chiqib, tabiat qonunlari 
inson aqlining mahsuli emas, ular ongdan tashqarida va unga bog'liq bo'lmagan 
holda mavjuddir, deydi. 
Chernishevskiy fikricha, tabiatdan g'oyalarni izlash samarasizdir, chunki u 
har xil sifatga ega bo'lgan turli-tuman materiyadangina tashkil topgan. Inson 
materiya taraqqiyotining umumiy zanjirida joylashgan. U toshdan tortib, 
o'simlikkacha, daraxtdan hayvonot dunyosigacha, jumladan insonning o'zi ham 
materiyaning turli uyg'un birikmalaridandir, deb ta'kidlaydi. 
Gertsen materiya va ruh chambarchas bog'langan, shuning uchun ularni bir-
biridan ajratishga hojat yo'q, deb ko'rsatadi. 
Rus demokratlari dinga qarshi keskin kurash olib bordilar. Ular fikricha, din 
xalq ommasi ongini zaharlovchi, hukmron sinf manfaatlariga xizmat qiluvchi 
vositadir. Din kishilarning tabiat kuchlari oldidagi ojizligidan kelib chiqadi. Ular 
fikricha, inson dunyoni bilishi mumkin. Bilish jarayoni hissiy va mantiqiy 
jihatlardan tashkil topgan. Ular ob'ektiv dunyoni bilish mumkinligini tan 
olmaydigan skeptik va agnostiklarni qattiq tanqid ostiga oldilar. Belinskiy
skeptitsizm va agnostitsizmni og'ir va xavfli kasalga o'xshatib, “fikrning paralich 
bo'lishi”, deb tavsiflaydi. Chernishevskiy Kantning “narsa o'zida”ni bilish mumkin 
emas, degan fikrlariga qarshi kurashadi. 
Rus demokratlari dialektikaga oid chuqur farqlarni bildirdilar. Ular Gegel 
dialektikasini yuqori baholagan bo'lsalarda, uning ta'limotidagi kamchiliklarni ham 
atroflicha ochib tashladilar. 
Ular metafiziklarga qarshi chiqib, tabiat va ijtimoiy hayotni doimo 

---