Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti g. Tulenova, D. Sagdullaeva

“Aqlli,axloqli va adolatli bo’lmay turib, ko’ngildagidek yashash
mumkin emas. Va aksincha, ko’ngildagidek yashamay turib,
aqlli, axloqli va adolatli hayot kechirib bo’lmaydi”. Epikur 

---

316
 
natijada inson jamoasi vujudga keldi”
1
. 
Beruniyning fikricha, jamiyat insonlar tomonidan “shartnoma” asosida 
tuzilgan. Uningcha, “inson o’z ehtiyojlarini tushunib, o’ziga xos o’xshash kishilar 
bilan birga yashashning zarurligini anglay boshlaydi. Shuning uchun o’zaro 
kelishuvchanlik qabiladagi “shartnoma” tuzishga kirishadi. Odamlarning 
birgaliqdagi turmushi insonni haqiqiy qudratiga, uning ehtiyojlarini qondirishga 
olib kelmaydi, buning uchun yana mehnat qilishi ham zarurdir”
2
. 
Ibn Sino jamiyatda insonlar o’zaro yordam asosida yashashlari kerak, 
jamiyat kishilarning o’zaro kelishuvi asosida qabul qilinadigan adolatli qonunlar 
asosida yashashlari zarur deb ta’kidlaydi. 
Olmon faylasufi Gegelning qo’rsatishicha, jamiyatning tarixiy taraqqiyoti, 
uning ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy o’zgarishlarning asosiy sababi “mutlaq 
g’oya”ga bog’liqdir. U o’zining “Falsafa tarixi” asarida “mutlaq g’oya” kishilik 
jamiyati tarixini harakatga keltiruvchi kuch, deb ko’rsatadi.
Tabiat va jamiyatning taraqqiyoti ham, ijtimoiy munosabatlar taraqqiyoti 
ham “mutlaq g’oya”, abadiy ruh taraqqiyotidan kelib chiqadi, degan qarash Gegel 
falsafasining asosiy g’oyasini tashkil etadi. 
Jamiyat taraqqiyoti sabablarini g’oyalarga bog’lab tushuntirish, dunyoni aql 
idora qiladi deb hisoblash faqat Gegel ta’limoti uchungina emas, balki Feyerbaxga 
ham xosdir. 
“Xristianlikning mohiyati” degan asarida Feyerbax jamiyat tarixida ro’y 
bergan barcha o’zgarishlar diniy ta’limotlar, qarashlar o’zgarishidan kelib chiqadi 
degan fikrni ilgari suradi. Dinni takomillashtirish yoki yangi bir din o’ylab topish, 
Feyerbaxning fikricha, jamiyatni o’zgartirish yo’li hisoblanadi. 
Jamiyat tushunchasi odatda keng va tor ma’noda ishlatiladi. Keng ma’noda 
bu tushuncha tabiatdan ajralib chiqqan moddiy dunyoning tarkibiy qismi, o’z-
o’zidan rivojlanib turadigan kishilar hayotiy faoliyatlarining majmuini ifodalaydi, 

1
Abu Nasr Farobiy. Fozil odamlar shahri.-T.:“Xalq merosi”,1993. -183-184-betlar. 

2
Buyuk siymolar, allomalar.-T.,1995.-51-bet. 

---