Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti g. Tulenova, D. Sagdullaeva

319
 
surdi. 
Tarixiy taraqqiyot jahonning barcha mamlakatlarida bir xil tezlikda 
bormaydi. Bu narsa tarixiy taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchidan kelib 
chiqadi. Xalqlar, mamlakatlarning, millatlarning ijtimoiy rivojlanishda tutgan 
o’rni, yuksalish sur’ati ham bir xilda bo’lmasdan, balki turlicha bo’lgan. 
O’zgaruvchan tarixiy taraqqiyot jarayonida ayrim xalqlar olg’a ketib, boshqalari 
esa o’zining yuksalish imkoniyati jihatidan sivilizatsiya taraqqiyotining turg’un 
shakllari bilan chegaralanib qolganlar. Biroq tarixiy sharoitning o’zgarishi bilan 
sivilizatsiyaning ulkan yutuqlari chegarasidan chetda qolib ketgan xalqlar va 
millatlar ham tarixiy taraqqiyotning oqimiga kelib qo’shiladilar, ilgari qoloqlik, 
turg’unlik holatidan qutilib, ijtimoiy va siyosiy taraqqiyotda yetakchilik qilayotgan 
xalqlarga yetib oladilar, hatto ulardan o’zib ham ketishlari mumkin. 
Tarixiy taraqqiyot nurafshon yo’l bilan boradigan harakat sifatida keng 
ma’nodagi tushuncha bo’lib, bu tizimning bir butun qismini va uning ayrim 
bo’g’inlarini tavsiflaydi. Ijtimoiy hayotda ilmiy-texnik taraqqiyot bilan birga 
ijtimoiy taraqqiyot, ma’naviy taraqqiyot, axloqiy taraqqiyot va boshqalar ham 
mavjud bo’ladi. Ularning hammasi bir-biri bilan uzviy bog’liq bo’lib, jamiyat 
hayoti u yoki bu tomonlarning o’ziga xos xususiyatlarini ochib berishga yordam 
beradi. 
Ijtimoiy taraqqiyot, bu jamiyat taraqqiyoti. Bu – uning o’tmishdan hozir 
orqali kelajak sari o’zgarib borishidan iborat bo’lgan jarayondir. Insoniyat bir 
necha ming yillik tarixga ega. Uning rivojlanish jarayonini tarix fani o’rganadi. 
Tarix yunoncha “historian” so’zidan olingan bo’lib, o’tmish voqealar haqida 
hikoyalar, bo’lib o’tgan hodisalar, degan ma’noni anglatadi.
Insoniyat o’tmishining o’ziga xosligi, ko’p xilligini o’rganish asosida 
ijtimoiy bilimlar hosil bo’ladi. Tarixiy jarayonlarning falsafiy tahlili bilan tarix 
falsafasi yoki istoriosofiya shug’ullanadi. 
Qadimdan olimlar tarixni falsafiy jihatdan anglashga intilganlar. 
Tarixni anglash – insoniyat tarixining mohiyatini, yo’nalishini tushunish, 

---