Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti g. Tulenova, D. Sagdullaeva
Download 4.43 Mb. Pdf ko'rish
|
Z0m2Y3xIsiTPCBv4SIeXYLrHBdo5K7T8Eh3vfQpX
|
195 4.2.Materiya 4.3. Materiya - ob’ektiv reallik Materiya faqat konkret ko’rinishlarda uchraydi barcha moddiy ob’ektlarga xos xususiyatlarni umumiy tarzda ifodalash uchun qo’llanadigan tushuncha. Fikrning mahsuli, abstraktsiya Materya Fazo Vaqt Harakat Dunyo – fazo va vaqtda cheksiz ravishda harakatlanuvchi, o’suvchi, o’zgaruvchi va taraqqiy etuvchi materyadir Materyaning umumiy xossalari Materya mavjudligining asosiy shakllari -umumiylik -ob’ektivlik -abadiylik -bepoyonlik -cheksizlik -hech qachon yoqolmaslik Materyaning mavjudlik usuli 196 4.4. Materiyaning tarkibiy tuzilish darajalari BIOSFERA METAGALAKTIKA Galaktikalar tizimi Galaktika Sayyoralar tizimi Sayyoralar Makrojismlar Molekulalar Atomlar Elementar zarralar, fizik vakuum Y U L D U Z L A R Kishilik jamiyati Biotsenozlar Populyatsiyalar Ko’p hujayrali organizmlar Hujayralar Hujayragacha bo’lgan darajalar (DNK,RNK) 197 4.5. Geografik muhit 4.6.Determinizm Geografik muhit – bu yer tabiatining inson faoliyati doirasiga jalb qilingan va jamiyat mavjudligi va rivojlanishining zaruriy omili hisoblanadigan qismidir. Hudud Iqlim Resurs- lar Joy relefi Geografik determinizm Ijtimoiy determinizm Geosiyosat Inson faoliyati tabiiy muhitga to’la bog’liq degan g’oyani isbotlash- ga harakat qiluvchi me- xanistik qarash geog- rafik determinizm- dir. Bu oqimning asos- chisi va atoqli namoyan- dasi frantsuz ma’rifat- chi faylasufi Sh.L. Monteske (1689-1755) dir. «Qonunlar ruhi» deb nomlangan asarida u o’z kontseptsiyasini atroflicha bayon etdi ijtimoiy rivojlanish darajasi va yo’nalishi birinchi navbatda moddiy ishlab chiqarishning rivojlanish darajasi bilan belgilanishidir. Shu nuqtai nazardan tabiat odamlar tarixiga aralashadi, chunki ishlab chiqarish jarayonida inson nafaqat uni, balki o’zini ham o’zgartiradi geosiyosat ijtimoiy tengsizlikning tabiiyligi g’oyasidir. Mazkur yo’nalishning asosiy g’oyalarini Germaniyada F.Rattsel va K.Xausxofer, Buyuk Britaniyada G.Makkinder,AQShda A.T.Mexen va N.Spikmen, Shvetsiyada R.Chellen ilgari surdi.«Geosiyosat» atamasini 1916 yilda birinchi bo’lib ishlatgan R.Chellen o’zining«Davlat hayot shakli sifatida» deb nomlangan asarida F.Rattselning sotsial- darvinistik g’oyalarini rivojlantirdi. Bu g’oyalarga muvofiq tabiiy sharoit jahon tarixida davlatlar rivojlanishining eng muhim omili hisoblanadi, davlatning o’zi esa geografik muhitning turli omillari aholiga ko’rsatgan ta’sir natijasida shakllangan biologik organizm sifatida qaraladi. 198 Takrorlash uchun savollar: 1. Borliq tushunchasi va uning asosiy turlari nimalardan iborat? 2. Virtual borliq deganda nimani tushunasiz? 3. Substantsiya tushunchasining ma’nosi qanday? 4. Materiya tushunchasi va uning ilmiy-falsafiy ahamiyati nimalardan iborat? 5. Harakat qanday shakllarda namoyon bo’ladi? 6. Falsafa tarixida fazo va vaqt talqiniga doir qanday konsepsiyalar shakllandi? 7. Fazo va vaqt tushunchalarining mohiyatini izohlab bering. 8. Sharq mutafakkirlari falsafiy ta’limotlarida olam-falakning doimo harakatda ekanligi haqida so’zlab bering. 9. Tabiat tushunchasi ma’nosini aytib bering. Inson tabiatning oliy mahsuli ekanligini qanday tushunasiz? 10.Inson va tabiatning o’zaro aloqadorligi nimalardan iborat? Test topshiriqlari: 1. Borliq nima ? A) Bu koinot. b) Mavjud bo’lib, his qilinadigan narsalar. v) Borliq bu reallikdir. g) Borliq tabiatdir. 2. Borliqnnng qaysi shakllari asosiy hisoblanadi? a) Sotsial borliq. b) Ma’naviy borliq. v) Inson borlig’i. g) Keltirilganlarning hammasi. 199 3. Materiya nima ? a) Falsafiy ta’rifga ega emas. b) Materiya bu modda. v) Materiya bu his qilish imkoniyatidir. g) Materiya bu moddiy narsa va hodisalar umumiy xususiyatlarini ifodalovchi falsafiy tushuncha. 4. Dunyoning birligi nimada ? a) Fizik strukturaning birligada. b) Kimyoviy tarkibning birligida, v) Uning mavjudligida. g) Uning moddiyligida. 5. Harakat nima ? a) Makonda o’rin almashish. b) Tana tomonidan inertsiyaning yengilishi. v) Buzilgan turg’unlik. g) Har qanday o’zgarish 6. Odamlar orasidagi shaxslararo munosabat harakatning qaysi shakliga tegishli ? a) Mexanik. b) Biologik. v) Fizik. g) Sotsial. 7. Makon nima ? a) Bu dunyoning strukturliligi haqidagi qarashlar majmui. b) Insonning dunyoda o’z o’rnini topishga harakat qilish usuli. v) Makon bu narsalarning o’rin egallash layoqati. g) Materiya borlig’ining shaklidir. 8. Zamon nima ? a) Olamning mutloq mohiyati. 200 b) Bu o’zgaruvchan olamning insoniy idrok oqimidir. v) Bu hodisalarning davomiyligi. g) Materiya borlig’ining shakli. 9.“Noosfera” deganda nimani tushunasiz? a) “Noosfera” – inson tomonidan qilinayotgan aqliy faoliyat, ma’naviy madaniyatning yig’indisi. b) “Noosfera” – inson faoliyati natijasi va mahsulining barcha yig’indisidir. v) “Noosfera” – sayyoramiz ustki qobig’i barchasini – inson tuzilishini, inson tomonidan foydali qazilma boyliklaridan foydalanish ishlari yig’indisidir. g) “Noosfera” – tabiat va jamiyatning bir butun sistemasi. 10. Materiya qanday ko’rinishlarda mavjud bo’ladi? a) Materiya qattiq ko’rinishga ega b) Materiyani ko’rish mumkin emas v) Materiya modda va maydon ko’rinishlariga ega g) Materiya atom ko’rinishiga ega 11.Materiyaning atributi deganda nima nazarda tutiladi? a) Materiyaning tarkibiy tuzilishi b) Materiyaga inson aralashuvi natijasi v) Materiyaning tabiat bilan muvofiqligi g) Materiyaning eng zarur va muhim xossasi Download 4.43 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|