Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti r. R. Ibraimov, D. А. Davronbekov, M. O. Sultonova, E. B. Tashmanov, U. T. Aliyev «simsiz aloqa tizimlari va dasturlari»

 
1.5. Signalni modulyatsiyalash turlari
 
Istalgan aloqa tizimini qurishdagi markaziy muammo uzatish 
nuqtasida fizik tashuvchiga uzatiladigan ma’lumotlarni kiritilishi va 
qabul qilish nuqtasida bu ma’lumotlarni ajratilishi usullarini tanlash va 
texnik 
amalga 
oshirish 
hisoblanadi. 
Bu 
modulyasilash 
va 
demodulyatsiyalash muammosi sifatida ma’lum bo‘lgan eng murakkab 
masala hisoblanadi [1,3,9]. 
Modulyatsiyalash bu ma’lumotlar manbaidan olinadigan 
ma’lumotlarni aloqa kanali bo‘yicha uzatish uchun eng qulay shaklga 
kodlash jarayoni hisoblanadi. Umumiy holda bu jarayon signalni 
modulyatsiyalaydigan ΔF asosiy chastotalar polosasini yuqori 
chastotalar polosasiga o‘tkazilishini ko‘zda tutadi. Modulyatsiyalash 
natijasida paydo bo‘lgan s[t,u(t)] radiosignal 2ΔF kenglikdagi polosani 
egallaydi, uning f
0
markaziy chastotasi modulyatsiyalaydigan signal 
spektri f
yu
yuqori chegaraviy chastotasidan ancha yuqori bo‘ladi. 
Ma’lumotlarni tashuvchi sifatida s(t) = A∙cos(2nf
0
t + φ) garmonik 
tebranish ishlatiladi. Uning modulyatsiyalash uchun ishlatiladigan 
asosiy parametrlari A amplituda, f
0
chastota va φ faza hisoblanadi. 
Deyarli 
barcha 
zamonaviy 
aloqa 
tizimlarida 
raqamli 
modulyatsiyalash usullari va demodulyatsiyalashda signallarga raqamli 
ishlov berish ishlatiladi. Bunday tizimlarni analog modulyatsiyalash va 
analog demodulyatsiyalash ishlatiladigan analog tizimlardan farqli 
ravishda 
raqamli 
uzatish 
tizimlari 
deb 
qabul 
qilingan. 
Radioelektronikaning zamonaviy yutuqlari aloqa tizimining uzatkichi 
va qabullagichida elektr signallarga raqamli ishlov berishining etarlicha 
murakkab algoritmlarini ishlatilishi imkoniyatini ta’minlaydi. Natijada 
raqamli tizimlardagi istalgan xabarlarning uzatilishi sifati bu xabarlarni 

---

46 
analog aloqa tizimlarida yordamida uzatilishi sifatiga qaraganda yuqori 
bo‘ladi. 
Raqamli uzatish tizimlari (RUT) quyidagi eng muhim o‘ziga xos 
xususiyatlarga ega: 
- istalgan xabar raqamli shaklda, bitalar ketma ketliklari
a
i
, i = {…,–1, 0, +1,…} ko‘rinishida taqdim etiladi, i indeksning har 
qanday qiymatida a
i
 simvol 0, 1} alifbodan qiymatlarni qabul qiladi; 
- tizimning uzatkichi kanal simvolari deyiladigan shakl bo‘yicha 
farqlanadigan signallarning {s
m
(t), t = 1, 2, …, M} oxirgi sonini 
shakllantiradi va navbat bo‘yicha kanalga uzatadi; 
- kanal simvolining davomiyligini T
ks
sifatida belgilaymiz;
-bitta kanal simvoli uzatilishi kerak bo‘lgan bitta bit yoki 
undan ortiq bitlar sonini “tashiydi”; 
- agar M = 2 bo‘lsa, u holda uzatish tizimi ikkilik tizim deyiladi;
- agar M > 2bo‘lsa, u holda uzatish tizimi M-lik tizim deyiladi. 
Shunday qilib, raqamli tizimlar orqali xabarlar ketma-ketliklarini 
uzatish ularni kanal simvollari ketma-ketliklariga o‘zgartiriladigan 
bitlar ketma-ketliklariga o‘zgartirish yo‘li bilan amalga oshiriladi. 
Turli TUTlardagi ishlatiladigan M kanal simvollari soni va 
ularning shakli turli xil, lekin ular qabul qilish joyida ma’lum bo‘ladi. 
Shuning uchun qabullagichning, aniqrog‘i demodulyatorning asosiy 
funksiyasi T
ks
davomiylikdagi navbatdagi vaqt intervalida uzatkich 
orqali qaysi simvollar (signallar) uzatilishi mumkinligini baholashdan 
iborat. 
Simvollarni (signallarni) baholash muammosi shuning uchun 
kelib 
chiqadiki, 
uzatish 
tizimi 
uzatkich 
kanal 
simvollarini 
nurlantiradigan, qabullagich esa ularni minimal bo‘lishi mumkin 
energiyali to‘g‘ri qabul qiladigan loyihalashtirilishi kerak. Uzatish 
tizimida kanal simvollarining energiyasi eng kam bo‘ladigan 
chegaraviy joy qabullagichning kirishi hisoblanadi. Qabul qilinadigan 
simvolning E
s