Muhammad Solih yo’lnoma

SAROYDAN CHAQIRIQ
 Demokratik Kuchlar Forumining birinchi majlisida to‘plangan odam soni, balki, ellikdan 
oshmasdi. Ammo bu yig‘ilish hukumatga chinakam qo‘rquv uyg‘otdi. Chunki, bu anjuman 
nafaqat "Erk" va "Birlik"ni jipslashtirgandi, balki Oliy Kengashdagi muxolif guruhning yetakchi 
shaxslarini ham bir yo‘nalishga solgandi. Qolaversa, Forumning ilk majlisidan keyin unga 
mayl bildirganlar boshqa ijtimoiy guruhlar ichida surat-la ko‘paya ham boshlagandi. "Erk" 
partiyasi qarorgohi may oyining boshida xuddi 91 - yil saylov paytidagi kabi, balki, undan ham 
gavjumroq edi.
Forumning Ikkinchi Majlisi 10 mayga belgilangandi. Aprel oyining oxirida Saroydan telefon 
keldi. Bugun kechqurun bir joyga ketmayapsizmi, deb so‘radi Prezidentning rus yordamchisi. 
Yo‘q, dedim. Islom Abdug‘unievich sizni soat olti yarimda choyga taklif qilayapti, kutamiz, 
dedi yordamchi.
Kechqurun vaqtida bordim. Oltinchi qavatda odam kam edi. Qabulxonada bir ayol ko‘rindi va 
prezident doim yonidan ayirmaydigan yordamchisi Zelimxon o‘sha yerda edi. Karimov 
kabinetga taklif qilmadi, to‘g‘ri yemakxonaga boshladi. Kayfiyati yaxshi edi.
- Zelimxonning oshidan bir yeylik, - dedi kulib.
Yemakxonada katta stolda katta dasturxon yozilgandi, ammo atrofida bizdan boshqa hech 
kim yo‘q edi. Siz bilan muhim gapimiz bor, dedi Prezident. Do‘stingiz Omon Matjonni ham 
chaqiraylikmi?, - deb so‘radi. Chaqiring, muhim gap bo‘lsa guvohlik qilar, - dedim va kuldim. 
Omon Matjon keldi, u saroyda madaniyat bo‘limidami ishlardi.
Prezident Zelimxonga ketishga ruxsat berdi, bizga Omonjon yetadi, siz ozodsiz, dedi.
Ziyofat to‘rt yarim soat davom etdi. Men O’zbekiston haqida o‘ylaganlarimni, hukumatga 
bo‘lgan tanqidiy qarashlarimni ochiq, yashirmasdan o‘rtaga to‘kdim. Karimov eng achchiq 
gaplarni ham sabr bilan tingladi. Bo‘lmasa, sizlar ham yukning bir tarafini ko‘taringlar, 
chetdan tanqid qilish oson, dedi u. Siz ham hukumatga kiring. Shu taklifni aytish uchun sizni 
chaqirgandim. Hozir stolimda ikkita farmon yotibdi, qaysinisini tanlasangiz o‘shanga imzo 
chekaman. Xohlagan lavozimingizni oling. Bundan tashqari partiyangizdan yana 7-8 kishini 
hukumat tarkibiga kiritishimiz mumkin. O’zingiz, mustaqillik bo‘lsa bas, kelishib vatanga 
xizmat qilamiz degandingiz, mana xizmat qilish payti keldi. Sizdan bitta iltimos, shu 
Forumning ikkinchi majlisini chaqirmang, dedi so‘zining oxirida prezident.
129

Muhammad Solih - Yo'lnoma
Muddao aniq bo‘lgandi. Forumni tarqatib yuborish evaziga "Erk" partiyasiga hukumatdan bir 
parcha o‘rin taklif qilinayotgandi. 
Men prezidentga minnatdorchilik bildirdim. Ammo Forumni hech qachon tarqatmayajagimni, 
qolaversa buni qilish mening qo‘limdan kelmayajagini aytdim.
- Aksincha, siz Forum majlisiga kelib muxolifat oldida gapiring. Uning dardlarini tinglang. 
Vatan manfaatlari uchun birga ishlaymiz, deng. Biz konstruktiv muxolifat bo‘laylik, siz 
konstruktiv hukumat bo‘ling. Muxolifat bilan rasmiy diolog qiling.
- Men siz bilan diolog qilishim mumkin, televizorga chiqaylik, mayli, ammo u aytganingiz 
bo‘lmaydi, - dedi Karimov.
- Agar siz muxolifat oldida chiqib, mamlakat masalalarini tilga olsangiz, bu birinchidan sizning 
obro‘ngizni oshiradi, G’arb davlatlari sizni demokrat lider sifatida taniy boshlaydi, investitsiya 
shundan keyin bo‘ladi, yordam shundan keyin keladi, eng muhimi, o‘lkamizda muxolifat-
hukumat g‘avg‘osi foydali hamkorlikka aylanadi, barqarorlik mustahkamlanadi, - dedim.
Men bu gaplarni mutlaqo do‘stona va samimiy aytayotgandim. Karimovning bizga 
o‘tkazayotgan tazyiq-ta’qiblarini unutgandim. Ko‘nglimda zarra qadar kin yo‘qdi, 
umumahvolni tuzatish imkoni paydo bo‘lgandi, bu imkonni yo‘qotmaslik uchun chirpinardim.
Prezidentning xayoli boshqa yoqda edi.
- Shu yerdan ikki farmonning bittasiga qo‘l qo‘ymasdan chiqib ketmaymiz, to‘g‘rimi, Omonjon, 
ayting do‘stingizga!, - dedi chapanilik bilan u.
- To‘g‘ri, to‘g‘ri, - dedi Omon Matjon.
- Formuning majlisi chaqirildi, uni to‘xtatish haqida gap ham bo‘lishi mumkin emas, meni 
kechirasiz,- dedim.
- Mayli, Forumingizni o‘zingiz bilasiz, faqat mening taklifimni shu yerda hal qiliylik, - dedi 
Prezident.
- Partiyalarning bir-biri bilan hamkorlikda koalitsiya tuzishi, hukumatga o‘rtoq bo‘lishi G’arb 
davlatlarida normal narsa, ammo bizda demokratik sistema yo‘qligi uchun hamma narsa bitta 
odam irodasiga bog‘liq bo‘lib qoladi, bu ham kadrlar siyosatida istiqrorsizlik yaratadi, bir 
bahona topib, hukumatdan quvmasligingizga hech kim kafolat berolmaydi, - dedim men, - siz 
impulsiv odamsiz, Islom aka, kayfiyatingiz o‘zgarib turadi...
- Nima, meni... deb o‘ylayapsizmi?, - dedi chapanachi jargonda Karimov.
- Hech unday deb o‘ylayotganim yo‘q, - dedim men.
- Bo‘lmasa, iltimos, mening so‘zimga ishoning, - dedi suhbatdoshim.
Zelimxonning oshi yaxshi bo‘lgan ekan, ammo suhbat qizg‘in bo‘lganidan, taom yeyilmadi. U 
paytda chekardim, suhbat qiziganda sigaretsiz yashay olmasdim, mening ikkita hamrohim 
chekmasdilar, sabr bilan tutun yutib o‘tirishdi. Prezidentning taklifini qabul qilmaslikka qat’iy 
qarorli edim, ammo ayni paytda bir odamning taklifini yuziga qaytarib urmaslik ham kerak edi. 
Prezident bu taklifini sahovat deb bilardi. Uning nafsoniyatini og‘ritmaydigan o‘rta yo‘l 
axtarardim.
130

Muhammad Solih - Yo'lnoma
Soat o‘n yarimlarda o‘rnimizdan turdik. Prezident stoldan aylanib yonimga keldi.
- Xo‘p, og‘aynilar nima qildik, bo‘lmasa?, - dedi u va qo‘limdan tutdi, - hali aytganim gap-gap, 
hozir shu yerdan mening kabinetimga kiramiz, farmonlardan birini tasdiqlaymiz, bo‘lmasa 
yubormayman...
Prezident biroz shirakayf bo‘lsa-da qarorida qat’iy edi. 
- Mening bir fikrim bor, - dedim unga, - bizga hukumatni emas, Oliy Kengashni bering. Men 
raislikka nomzodimni qo‘yaman, siz qarshilik qilmasangiz bo‘ldi, biz yutib chiqamiz. Yutib 
chiqsak, uch oy raislik qilib, keyin ketaman. Shu uch oy ichida o‘zimiz istagan Konstitutsiyani 
qabul qilamiz. Ko‘rasiz, bu hujjat sizga ham ma’qul bo‘ladi. Hujjat qabul qilingandan so‘ng, 
mana, erkak so‘zi, raislikdan iste’fo qilaman, yana muxolifatga qaytaman. Bizga sog‘lom 
hukumat va sog‘lom parlament qanchalik zarur bo‘lsa, sog‘lom muxolifat shu qadar zarur. 
Shuning uchun ham sizning hukumatga kirish taklifingizni qabul qilolmayman, uzr. Lekin Oliy 
Kengashda vaqtincha, umum manfaat uchun faoliyat ko‘rsatishim mumkin. Ammo bu ham 
Forumning to‘planish to‘planmasligiga aloqasi bo‘lmasligi kerak, - dedim.
Prezident chetga qaradi. Taklif ma’qul bo‘lmagani ko‘rinib turardi.
- Mana, sizga so‘z beraman, yangi yil vaqtidan oldin saylov qilamiz, siz Oliy Kengash raisi 
bo‘lasiz, - dedi prezident, - ammo mening taklifimni yaxshilab o‘ylang...
- Yanagi yilgacha Xudo razzoq, - dedim.
Prezidentga dasturxoni uchun minnatdorchilik bildirib, xayr-ma’zur qildik. Yo‘lda Omon 
Matjondan uzun-uzun tanqidlar eshitishga to‘g‘ri keldi. Prezident bilan uchrashuvdan bir-
necha kun so‘ngra hukumat gazetasida "GKChPdan chiqqan qahramon" degan maqola chop 
etildi. Maqolada sobiq vitse-prezident Shukrullo Mirsaidov tanqid qilinardi. Uning Demokratik 
Kuchlar Forumiga nima aloqasi bor, u GKChPni qo‘llagan edi-ku, deyilardi maqolada. Yana 
"Forumga GKChP bayrog‘i (Mirsaidov) nega kerak bo‘lib qoldi? Sobiq vitse-prezidentning  
savlati kerakmi yoki davlati?," deya xitob qilardi maqola. Bu bilan yaqinda tashkil qilingan 
Forumni moddiy jihatdan qo‘llayotgan odamning vitse-prezident ekanini aytib, ayni paytda 
"Erk" partiyasi ham shunday qorong‘u ishlar bilan (mablag‘) bog‘langan degan taassurot 
uyg‘otmoqchi bo‘lardi.
Maqola Forumning ikkinchi majlisiga kelayotgan odamlarga bir ogohlantirish edi. Bu majlisga 
kelganlarning hammasi Shukrullo Mirsaidovga o‘xshab matbuotda sharmanda qilinadi, 
ehtiyot bo‘ling deyayotgandi hukumat. 
Ammo odamlar ehtiyot bo‘lmadi. Forumning ikkinchi majlisiga avvalgidan ko‘ra uch baravar 
ko‘p odam keldi. 
Ular "Erk" zaliga sig‘madi, majlisni bino orqasidagi hovlida o‘tkazdik. 1999 yilda, bu satrlarni 
yozayotganda, yetti yarim yil avval o‘sha majlisdan olingan suratlarga boqdim. Forum 
Hay’atida Oliy Kengash deputati, shoir Erkin Vohidov va shoira Gulchehra Nurullaeva 
o‘tirishibdi. Yonlarida quvnoq Ahmad A’zam...
Hamma bir yangilanish bo‘sag‘asida turganday his qilardi o‘zini. Ammo bu yangilanish 
bo‘sag‘asi emas edi. Hukumat Forumning to‘planishiga qonuniy hech qanday chora 
ko‘rolmasdi, ammo tazyiq o‘tkazish uchun partiya binosi yaqinlarida askariy aravalarda o‘q 
o‘tmas jilet kiygan OMONchilarni qatorlashtirib qo‘ygandi. Sport kiyimini kiygan olifta 
ayg‘oqchilar butun bino qavatlariga kirib-chiqib, odamning asabiga tegayotgandi. Ammo 
Forum majlisi janjal-g‘avg‘osiz tugadi. U yerda shu nutqni o‘qigandim: 
131

Muhammad Solih - Yo'lnoma
 
"O’zbekistondagi muxolifatning keyingi uch yil ichidagi tarixiga nazar tashlasak, ajib bir 
turg‘unlikni ko‘ramiz. Uch yil ichida sovet imperiyasi yo‘q bo‘ldi, jumhuriyatlar mustaqil davlat 
deb, tan olindi, sobiq Ittifoq huqudida mutlaqo yangi geopolitik vaziyat vujudga keldi, 
GKChPni boshdan kechirdik, birinchi marta Prezidentni sayladik, ammo muxolifatning 
talablari o‘zgarmadi. Biz uch yil oldin siyosiy va iqtisodiy islohotlar talab qilib chiqqan edik, 
bugun ham xuddi shu talablar bilan chiqayapmiz Biz talab qilishdan charchamadik, hukumat 
"o‘z yo‘li"dan yurishdan charchamadi. Biz "hurmatli hukumat, hozir ayni payti, islohotni 
boshlang, bunday siyosiy mo‘‘tadillik abadiy emas, bu osoyishtalikdan foydalaning," deya 
murojaat etdik, hech kim eshitmadi. Ha, biz har doim siyosiy barqarorlik haqida gapirdik, 
tepaga yoqish uchun emas, millatimizni o‘ylab, qon to‘kilmasin, deya gapirdik. Biz bu haqda 
shu qadar ko‘p sayradik-ki, "barqarorlik" so‘zining siyqasi chiqib ketdi va bu so‘zni aytayotgan 
kishi ham, uni eshitayotgan odam ham beixtiyor esnab qo‘yadigan bo‘ldi.
Vaziyatning porodaksal tomoni shundaki, siyosiy barqarorlikni saqlash uchun mitinglarni 
ta’qiqlab, odamlarni kaltaklashayapti, siyosiy partiyalarni ta’qib qilib, ularga so‘z 
bermayaptilar va aynan shu sabab barqarorlik xavf ostida qolmoqda. Bunio‘ hukumat 
tushunmaydimi, deya savol bermoqdalar odamlar. Ya’ni, barqarorlikni chippakka 
chiqarayotganlar hokim va hokimchalardir, aslo muxolifat emas, degan mantiq chiqadi 
bundan. Aksincha, barqarorlik uchun izchil kurashayotgan kuch - muxolifatdir. Bunday 
fenomenal hodisani bugun faqat O’zbekistonda ko‘rish mumkin.
Bugun endi hech kim siyosiy barqarorlikning o‘zigina bizni mavjud bo‘hrondan olib chiqishiga 
ishonmaydi. Chunki, bu barqarorlik islohlar uchun emas, mansablar umrini cho‘zish uchun 
xizmat qildi, xolos. Chunki, bu osoyishtalik xalqning tobora qashshoqlanishiga, insoniy haq-
huquqlarning yanada shafqatsizroq toptalishiga xizmat qildi.
Bu osoyishtalik poraxo‘rlikning oshkora avj olishiga, jinoyatchilikning mislsiz darajada 
kuchayishiga niqob bo‘ldi, xolos.
Viloyatlarda yashayotgan odamlar hayotini ko‘rgan har qanday kishi dahshatga tushadi. Ular 
nafaqat qashshoq va yupun, balki, huquqsiz va himoyasizdirlar ham. Nafaqat qadrsiz 
mehnatdan, balki, o‘zining mazmunsiz hayotidan ham charchaganlar. Va eng qo‘rqinchlisi, 
ularning yo‘qotadigan hech narsasi yo‘q. Shu kungacha erishgan barqarorligimiz o‘sha 
odamlarning sabr-toqatiga qurilgan edi, endi bu sabr-toqat ham tugayotganga o‘xshaydi. 
Xudo saqlasin, biz xuddi inqilob bo‘sag‘asida turganga o‘xshaymiz.
Sotsiologlarning fikricha, har xil inqiloblarning sabablari doim bir xil bo‘lgan. Birinchi sabab 
sifatida ular aholining qashshoqligi va ochligini ko‘rsatadilar. Ikkinchi sabab - xususiy mulk 
tuyg‘usining yo‘q qilinishi. Uchunchi sabab - o‘z-o‘zini himoya qilish instinktining o‘ldirilishi. 
To‘rtinchi sabab - jinsiy instinktlarning buzulishi, axloqiy tubanlikka qarshi isyon. Beshinchi 
sabab - insondagi erk va ozodlik tuyg‘ularining qatag‘on qilinishi. Oltinchi sabab - insondagi 
qobiliyatlarning o‘ziga loyiq jabha bilan ta’minlanmaganidir.
Bu sanab o‘tilgan holatlarning oltitasi ham O’zbekiston ijtimoiy hayotida tobora bo‘rtib ko‘rina 
boshladi. Bunga misollarni yuqorida aytdim. Bu kayfiyatning kichkina uchquni sifatida yana 
bir misol keltiraman. Yaqinda viloyatlarning biridan do‘stimiz keldi, demokratik qarashdagi, 
ziyoli odam. Tabiati yumshoq, hech qachon birovga ozor bermagan kishi. Viloyatlardagi 
ahvol to‘g‘risida qattiq kuyunib gapirdi. So‘zining oxirida "Bu rahbarlar hech qachon bizni 
tushunmaydilar, bular demokratiya degan so‘zning ustidan ochiqchasiga kuladi va har 
qanday hur fikrni bo‘g‘ib, bundan oshkor lazzatlanadi. Bularning zo‘ravonligiga faqat 
zo‘ravonlik bilan javob berish mumkin. Demokratiya haqidagi safsatani bas qilish payti keldi, 
chunki, demokratiya bizda yo‘q va biz agar shunday yuraversak, bo‘lmaydi ham. 
132

Muhammad Solih - Yo'lnoma
Demokratiya uchun aziyat chekishga to‘g‘ri keladi. Bizni kaltaklasalar, biz ham javob 
berishimiz kerak. Bizni otsalar, biz ham qurollanishimiz shart," dedi u. Men, to‘g‘risi, shoshib 
qoldim. Bunday "ekstremistik" fikrni har kimdan kutish mumkin edi, ammo undan emas. Bu 
fikrga shunday beozor odam kelgan ekan, g‘azabga to‘lgan olomon nimani o‘ylaydi? Bunday 
kayfiyatda yurgan odamlar soni bugun qancha? Ertaga qancha bo‘ladi?
Biz mustaqillikni tinch yo‘l bilan qo‘lga kiritganmizdan baxtli bo‘lgan edik. Biz o‘q uzmay, qon 
to‘kmasdan turib bayrog‘imizni tiklaganimizdan, o‘zimizni tarixda eng omadli millat, deya 
sanay boshlagan edik, chunki, hech qachon hech bir millat o‘z erkiga biz qadar yengil 
erishmagan edi. Biz bu ozodlikka mo‘‘jizaga qaragan kabi boqdik. Lekin tarixda mo‘‘jizalar 
bo‘lmaydi. Buni o‘sha viloyatdan kelgan alamzada do‘stimning achchiq iqroridan tuydim.
Biz rus imperiyasi qulligidan ozod bo‘ldik, endi o‘z ichimizdagi qullikdan ozod bo‘lishimiz 
kerak. Ehtimol, bu qullikdan qutilish boshqa xalq zulmidan qutulishdan ham og‘irroq bo‘lar.
Tasavvur qiling, biz, milliyatchi demokratlar, bir yil oldin Ittifoqdan chiqishni ochiq targ‘ib etdik, 
GKChPga qarshi qat’iy munosabatimizni aytdik, ammo biror marta ham bizda 
mustamlakachilarga qarshi qurol ko‘tarish fikri paydo bo‘lgani yo‘q edi. Biror marta zo‘rlikka 
zo‘rlik bilan javob berish zarur, degan xulosaga kelganimiz yo‘q edi. Bugun shu xulosaga 
kelayotgan odamlar paydo bo‘lmoqda. Mustamlakachilarga qarshi emas, o‘z yurtimizning 
hokimchalariga qarshi shunday kayfiyat yuz ko‘rsatmoqda. Bu xatarli bir mujda, 
xavfli bir belgidir. Insonlarni bu yo‘lga yurishga ajbur qilayotgan siyosat esa, aksilmilliy va 
fitnakor siyosatdir.
Bugun quruq va’dalardan charchagan quloqlarga zo‘ravonlikka da’vat - najot chaqirig‘i bo‘lib 
eshitilmoqda. "Boshqa yo‘l yo‘q, qo‘lingga qurol lo!" deya shipshimoqda shayton. Mantiq 
shunday: demokratiya haqida qo‘lida quroli bo‘lmagan odamlargina gapiradi. Bu mantiqqa 
misollar ko‘p. Generallar hech qachon demokratiya haqida gapirmaydilar. Qurollangan 
reketchilar ham bu borada safsata sotmaydi. Qorabog‘da ham, Donbassda ham, 
Yugoslavyada ham demokratiya xususida bahslashmaydilar.
Demokratiya haqida biz gapirayapmiz. Chunki, bizning boshqa najotimiz yo‘q. Fuqarolar 
urushi kabi dahshatli xavf qarshisida turib, demokratiya haqida gapirish ham kulgili, ham 
fojealidir".
 
NAMANGAN VOQEALARI
 Forum majlisida qilingan nutq biroz hayajonli yozilgan bo‘lsa-da, unda mubolag‘a yo‘qdi. 
Saylovdan keyin Farg‘ona vodiysida vaziyat juda og‘irlashgandi. "Adolat" deb atalgan jamiyat 
a’zolariga qarshi boshlangan repressiv harakatlar butun Namanganni istiqrorsizlikka sudray 
boshlagandi.
"Adolat" 1990 yilda tuzilgan jamiyat bo‘lib, o‘zlaricha aholi ichida tartib o‘rnatishga bel 
bog‘lagan yoshlardan tarkib topgandi. Ular tartibni shariat qonunlari bo‘yicha o‘rnatajagini 
e’lon qilib, ish boshlaganlarida Namangan shahar va viloyat hokimlari bunga uncha e’tibor 
berishmagandi. Hatto o‘g‘ri-qaroqchiga qarshi kurashda "Adolat" mahalliy hokimiyat bilan 
birga ishlay boshladi. Jamiyatning diniy xarakterga ega bo‘lganligi hukumat qulog‘iga yetib 
borgan bo‘lsa-da, 1991 yil Prezidentlik saylovigacha "Adolat"ga teginmadi. Saylovdan keyin 
siyosiy muxolifatga bo‘lgani kabi, "adolat"chilarga ham qarshi hujum boshlandi. 1992 yil 
bahorida bir necha kun ichida o‘nlarcha "adolat"chi hibsga olindi. Qochaolganlari 
133

Muhammad Solih - Yo'lnoma
Tojikistonga, Qirg‘izistonga qochdilar. Qocholmaganlari yashirindilar. Bir yilcha legal harakat 
qilgan kichik jamiyat endi yerosti faoliyatiga o‘tdi. Yer ostida radikallashdi. Zo‘ravonlikka 
zo‘ravonlik bilan javob berish kerak, degan radikallarning klassik xulosasiga keldi. Yurt 
tashqarisidagi "adolatchi"lar bu fikrni mafkura holiga keltirdilar va uch-to‘rt yil o‘tar-o‘tmas, 
O’zbekistonda qurolli muxolifat paydo bo‘ldi. O’zbekistondagi rejimning "islom 
fundamentalizmi" deya qilayotgan ayuhannoslariga hamdardlik bildirayotgan G’arb bu 
"fundamentalist"larni rejimning o‘zi yaratganini bilmasdi.
 
  
"MILLIY MAJLIS"
 Iyun oyi boshlarida "Erk" va "Birlik" a’zosi Irrigatsiya institutida o‘qituvchilik qilayotgan 
Salovat Umrzoqov mening yonimga keldi. Bir g‘oya bilan keldim, dedi. "Birlik" tarqab 
ketayapti, buni to‘xtatish uchun bir yangi tashkilot tuzdik, oti Milliy Kengash yoki Milliy Majlis 
bo‘ladi, Qrim tatarlarnikiga o‘xshab. Moddiy tarafdan qo‘llaydigan odam topdik. Bobir 
Shokirov degan kishi. Amerikada yashab kelgan kelgan ekan, sobiq dissident. Boy ekan, 
biznesmen o‘rtoqlari ham ko‘p ekan. "Milliy Kengash" yoki "Majlis" Respublika Oliy 
Kengashiga qonunlar loyihasini tayyorlab beradigan alternativ tashkilot bo‘ladi. Tarqab 
ketayotganlarni uyushtirishda qo‘l keladi. Salovatning fikri yaxshi ekanligini aytdim. Ammo 
uyushish kerak bo‘lsa, mana Demokratik Forum atrofida uyushaveringlar, nimaga kerak har 
qadamda bir tashkilot tuzib, dedim.
Salovat, o‘jar yigit, o‘z "g‘oya"siga qattiq ishonardi. Sizning yoningizga boshqa odamlar bilan 
kelsam maylimi, dedi. Men "mayli," dedim. 
Iyun oyining o‘rtalarida Salovat orqasidan "Birlik" faollari Hazratqul Xudoyberdi va Olim 
Karimovlarni ergashtirib mening kabinetimga kirdi. Qo‘llarida Salovat aytgan "Milliy 
Majlis"ning Nizomimi yoki Dasturimi bor edi. Shuni o‘qib bersangiz, agar ma’qul bo‘lsa bu 
tashkilotning ta’sischisi sifatida "Erk" partiyasi ham imzo cheksa, deyishdi. 
Men "Erk" partiyasi yangi tashkilotga a’zo bo‘lmaydi, chunki, Demokratik Forum butun 
tashkilotlarni birlashtirdi, bu bizga yetadi, dedim.
- Bo‘lmasa, shuni o‘qib, iloji bo‘lsa, yanglish ko‘rgan joyingizga qalam tekkizib bersangiz, - 
dedi Olim aka.
Men qo‘lyozmani olib qoldim.
Ertasi kuni "ba’zi joylariga qalam tekkizib" qaytarib berdim va agar jiddiy tahrir kerak bo‘lsa, 
bizning kotibimiz Otanazar Orif yordam beradi, dedim. Bu kundalik, zerikarli uchrashuv 1992 
yil so‘ngida muxolifatga qarshi boshlangan shafqatsiz repressiyaga bahona bo‘lgan "jinoiy 
to‘da uchrashuvi" sifatida tergovchi daftariga qayd etilajak edi.
 
SENATOR PRESLER
 Iyun oyining oxirida "Birlik" raisdoshi Abduraxim Po‘latovni noma’lum odamlar kaltaklab 
ketishdi. Buni "Birlik"ning boshqa raisdoshi Shuhrat Ismatullaev xabar qildi va birgalashib 
134

Muhammad Solih - Yo'lnoma
jabrlanuvchini ziyorat qildik. Faqat uni emas, yonidagi Mirolim degan yigitni ham 
kaltaklashibdi. Ikkolovini ham vahshiyona kaltaklagandilar. Borib hamdardlik bildirdik. U 
yerdan chiqib, Shuhrat bilan sog‘liq vaziri (Karimov edi familiyasi, chamasi)ga telefon qildik, 
vazir jabrlanganlarning amaliyoti uchun eng yaxshi jarrohni jo‘natishga so‘z berdi. Senator 
Presler bu voqeaning ertasiga keldi. Hukumatning bunday uslubga murojaat qilishining 
sababini anglamayman, dedi, amerikalik senator. U "Erk" rahbariyatiga (4-5 kishi) Pushkin 
ko‘chasidagi, Yozuvchilar Uyushmasiga yaqin bir yerdagi sohibi armani bo‘lgan bir 
restoranda ziyofat berayotgandi. Unga Markaziy Osiyo diktatorlari yangi bo‘lgani uchun 
shunday qo‘pol uslub qo‘llashadi, ozgina tajriba orttirsin, ko‘rasiz, kaltaklab o‘tirmay, yo‘q qilib 
yuboraveradi odamni, dedi kimdir hazillashib. Aslida, hazil davri o‘tib bo‘lgandi.
Men buni senator bilan ko‘chaga chiqib xayrlashayotganimda yana bir marta his etdim: 
ilgarilari juda ko‘p bo‘lsa, orqamizdan bitta mashina ta’qib etardi, endi esa, naq to‘rttasi, 
shundoq ko‘z oldimizda qatorlashib turar, har birida kamida 3-ta odam o‘tirib, bizning qaysi 
yo‘nalishda yurishimizni kutmoqda edi. Dakotalik senatorga bunday primitiv kuzatuvlar shu 
qadar yot edi-ki, ayg‘oqchilarni ko‘rsa ham, xayoliga hech bir shubhali narsa kelmadi. Kula-
kula xayrlashdik.
  
XUSUSIYLASHTIRISH HANGOMASI
 Oliy Kengashning navbatdagi sessiyasi 2 iyulga belgilangan edi. 30 iyun kuni Oliy Kengash 
raisi Yo‘ldoshev "bir kelib ketasizmi?," deb telefon qildi. Bordim. Kabinetida yolg‘iz emasdi. 
Davlat sekretari Rajabov, KGB raisi Aliev, Ichki ishlar vaziri Almatov o‘tirishardi.
Iliq salom-alikdan so‘ngra, u yer bu yerdan qisqa gaplashdik. Keyin muddaoga o‘tishdi.
- Sessiyada gapirmoqchi ekansiz, yaxshi, - dedi Yo‘ldoshev, - biz bu yerda maslahatlashdik-
da, hozir vaziyat og‘ir, ko‘rib turibsiz, gapiradiganlaringizni biz ham bilsak, chora ko‘rish kerak 
bo‘lsa, ko‘rsak, bir-birimizga yordam bersak...
- Men xususiylashtirishning noto‘g‘ri ketayotgani, yerli xalqning bundan foyda ko‘rmayajagini 
gapiraman, - dedim.
- Shuni gapirmasdan hal qilsa bo‘ladi-ku, - dedi Yo‘ldoshev.
- Keling, men O’zbekistonda xususiylashtirish bo‘yicha ishlayotgan guruh boshlig‘ini 
kabinetimga chaqiray, u sizga atroflicha ma’lumot bersin, - dedi, Rajabov.
- Mening gapirmasligim shunchalik muhimmi?, - dedim kulib.
- Ahvolni ko‘rib turibsiz, - dedi yana Yo‘ldoshev.
Butun suhbat davomida Almatov ham, Aliev ham "churq" etishmadi. Ular tahdid unsuri 
o‘laroq o‘z vazifalarini bajarib o‘tirishardi.
- Meni xalq Oliy Kengashga uning dardini aytish uchun saylab yubordi. Men sessiyada 
albatta gapiraman, gapirmasam, u yerda o‘tirmayman, - dedim.
- Xo‘p, bo‘pti, bo‘pti, - dedi shosha-pisha Rajabov, - ertaga bizning kabinetda bir choy 
ichaylik, nima deysiz, ham xususiylashtirish to‘g‘risida ma’lumot beramiz.
135

Muhammad Solih - Yo'lnoma
- Xo‘p, boraman, - dedim, men, - boshqa gap bo‘lmasa, bizga ruxsat...
Hammasining yuzida mulzamlik bor edi. Oshirib yubordim, shekilli, deb o‘yladim ichimda...
Ertasi kuni Davlat sekretari Rajabovning yoniga bordim. Saroyning beshinchi qavatida edi 
qarorgohi. Kabineti Prezidentnikidan kam emasdi. Xususiylashtirishni amalga oshirayotgan 
kishini chaqirgan ekanlar. Bechora bir to‘da sxema-chizgilar, grafiklarni devorga osib, 
xususiylashtirishdan yerli xalqqa u qadar ziyon kelmasligini isbot qilishga urundi. Balki, u 
haqli edi. Ammo bir millatvakilining millat oldiga chiqib gapirmasligi uchun shuncha 
ovoragarchilik nimaga lozim bo‘ldiykin, deb o‘ylardim u yerda o‘tirib.
- Rahim aka, sizga katta rahmat bu ko‘rsatgan e’tiboringiz uchun, - dedim, - ammo men Oliy 
Kengashda gapirishim shart, Karimov qo‘rqmasin, men uni tanqid qilmoqchi emasman, 
muhimroq narsalar bor...
Rahim Rajabov buxorolik, ko‘ngli ochiq, dangal inson edi. U meni tushunib turardi, ammo 
topshiriqni ham bajarishi kerak edi.
- Jon uka, shu ertani janjalsiz o‘tkazaylik, yana miting ham tayyorlabsizlar, Prezident juda 
bezovta, - dedi Davlat Sekretari Rajabov.
Hech janjal bo‘lmaydi, - dedim men, - mana, ko‘rasiz, men gapiraman, hech janjal 
bo‘lmaydi...
Xayrlashdik.
Davlat sekretari xomush kuzatib qoldi.
Bunday insonlarga men doim samimiy achinaman. Normal sharoitda o‘lkasiga foydasi 
tegadigan mehnatkash odamlar. Bir boshqaruvchining injiqligi tufayli butun ishini tashlab, bir 
deputatni majlisda gapirtirmaslik uchun bir necha kunini qurbon qilayotgan bu odam 
haqiqatan ham achinishga loyiq edi.