Muhammad Solih yo’lnoma
Download 0.87 Mb. Pdf ko'rish
|
muhammad-solih-yolnoma
- Bu sahifa navigatsiya:
- MAVLONO RUMIY
- ABULFAYZ ELCHIBEY
- TURKLARNI TANIMOQ
- YANGI SHE’RLAR YOMON XABAR KELMAY QO’YDI TOSHKENTDAN
- BIR YONDA OJIZ-U...
- G’ARIB OG’OCH
|
TURK JURNALISTLARI "Ta’til"dan qaytarkan, ayg‘oqchilarning ko‘zini shamg‘alat qilish uchun uyga tongga yaqin kelishni rejalashtirdim. Birinchi aprel edi yanglishmasam, soat kechasi to‘rtlarda Pushkin- Salor mahallasiga yaqinlashganimizda, bizning uy atrofi xuddi kunduzgidek gavjum, besh-olti mashina o‘rab olgan va ayg‘oqchilar sigaret chekib, bir-biri bilan suhbatlashib, xuddi to‘yda yurganday, u yoq-bu yoqqa borib kelishardi. Meni ko‘rishib, xuddi ari uyasi to‘ziganday, atrofga yoyilishdi va mashinalardan bittasi o‘rnidan jilib, katta tezlikda shahar markaziga yurdi. Bu odamlar meni bir hafta yo‘qotib qo‘yib, endi topganlarining baxtiyorligini yashardilar. Ertasi kuni Ichki ishlar vazirligidan telefon qilishib, menga shahardan chiqish ta’qiqlanganini eslatishdi va agar bu ta’qiqni buzsam, hibsga olishga majbur bo‘lajaklarini bildirishdi. Aslida, ular mening shahardan chiqqanimni bilishardi, ammo hibsga olishmagandi, chunki, shu kunlari Turkiya Prezidenti Turg‘ut O’zol O’zbekistonga kelgandi. Shu munosabat bilan menikiga bir guruh turk jurnalistlari mehmon bo‘lib kelishdi. Yanglishmasam, "Kanal-6" televizion guruhi va bir nechta gazeta muxbirlari tashrif buyurishgandi. Ularning ichida Turkiyada taniqli jurnalist Jengiz Chondor ham bor edi. Turklarni ko‘ngildagidek mehmon qilolmadim. Uyning atrofini o‘ragan ayg‘oqchilardan birovi mehmonlarga qarshi bir provokatsiya qilishidan cho‘chib turdim. Albatta, ayg‘oqchilar haqida ularga gapirib, ularni cho‘chitish mumkin emasdi. Hamma narsa yaxshi bo‘lib ketadi, dedim yuzimda zo‘raki tabassum bilan. Mehmonlar ham "albatta, mana, mustaqillikka erishdingizlar, buyog‘i endi yaxshi bo‘ladi", deyishdi chin yurakdan. Men optimist edim. Turk qardoshlarim mendan ham optimistroq edilar. Farqimiz - ular demokratiyaning sekin-sekin kelishiga ishonardilar, men esa, uning sekin-sekin emas, tez-tez kelishini istardim. Ular misol qilib, Turkiyaning 1946 yilgi ilk ko‘ppartiyali saylovlarini keltirishardi. Bu saylovlar soxtalashtirilgandi, ammo ammo undan keyingi bo‘lgan saylovda muxolifatdagi Demokrat Partiyasi g‘olib chiqib, Adnan Menderes Turkiyada Bosh vazir bo‘lgan, ham siyosiy, ham ijtimoiy sohalarda demokratik islohotlarni boshlab bergandi, deb bizni "yupatishardi" qardoshlarimiz. 155 Muhammad Solih - Yo'lnoma Ular Turkiya shart-sharoitidan va Turkiya tarixidan kelib chiqib gapirishardi, men esa, O’zbekiston shart-sharoiti va Turkiston tarixidan kelib chiqib gapirishim kerakdi, ammo gapirmasdim, chunki, birodarlarim meni baribir tushunmagan bo‘lishardi. Chunki, Turkiya bir buyuk Imperiyaning markazi bo‘lgan mamlakat edi. Bu Imperiyaning qoldig‘i bo‘lgan Turkiya jumhuriyati tamallarida o‘sha ulug‘ saltanat an’analari bo‘lmasligi mumkin emasdi. Yangilikchi turklarning Usmonli Imperiyasini rad qilgani xuddi jahli chiqqan bola o‘z otasiga "sen otam emassan", deb baqirganiday kulgili ko‘rinardi. Va albatta, Turkiya Qutulish urushidan keyin Otataurk va Ino‘nining avtoritar boshqaruvidan demokratik davlatga o‘tish jarayonin yashadi. Ammo buni Turkiston yoki ayniqsa, sovet O’zbekistoni tarixi bilan solishtirib bo‘lmasdi. Chunki, Turkiston, uning ichidagi beshta jumhuriyat Turkiya kabi Imperiya markazi emas, balki, Imperiyaning provinsiyalari, chekka mahallalari edi. Turkiston 135 yil Rus imperiyasi istilosi ostida yashadi va uning mustaqillikdan keyin chiqqan kommunist "xon"larini Otaturkka o‘xshatib bo‘lmasdi, hatto Ino‘niga ham o‘xshatib bo‘lmasdi. Nima bo‘lganda ham, Otaturk Usmonli Imperiyasi zobiti edi, tarbiyasi ham o‘shanga yarasha edi. Ammo Turkiston jumhuriyatlarida mustaqillikdan keyin paydo bo‘lgan qo‘lbola diktatorlar tom ma’noda tarbiyasiz edilar. Shuning uchun ham bizda "46 yildan keyingi saylovda demokratiya g‘olib kelishi" mahol edi. Ammo buni Turkiyadan kelgan mehmonlarga tushuntirib o‘tirmadim. Ular umidli va xushchaqchaq edilar. Men ham ularga taqlid hilishga urindim, naqadar eplayoldim, bilmayman. 1993 yil EVRILISH 93-yilning boshiga kelib, O’zbekistonda "mustaqillik" demogogiyasi paydo bo‘ldi. Kechagina mustaqillikka ochiq dushman bo‘lgan kommunistlar endi uning me’morlari sifatida o‘zlarini tanita boshlashdi. Hatto "Mustaqillik ordeni" ta’sis qlishib, ko‘kraklariga taqib olishdi. Qayta qurish davrida mustaqillikni shior qilgani uchun Sovetlar diyorining kushandasi sanalgan siyosiy muxolifat endi rejim tarafidan mustaqillik dushmani, deya tanitila boshladi. Muxolifat xalq tinchligini buzuvchi, destruktiv kuch, hukumatining iborasi bilan aytganda, "qora kuch" o‘laroq talqin qilina boshladi. Buni isbot qilish uchun muxolifatning konkret jinoyatlari ko‘rsatilishi lozim edi. Bu jinoyatlar zudlik bilan to‘qib-bichildi, shulardan ilki "Milliy majlis" ishi edi. Bu soxta aybnoma bilan "Erk" kotibi Otanazar Orif ja’mi bir yil, "Erk" a’zosi Salovat Umrzoqov bir yil, "bilikchi"lar Hazratqul Xudoyberdi va Olim Karimovlar bir necha oy qamoqda o‘tirib chiqdilar. Bu Karimov rejimining "sinov yurishi" edi. Hali 20 yillik qamoq va o‘lim jazolari oldinda edi. 1992 yil avgustidan to 1993 yil bahorigacha KGB tarafidan davomli kuzatuv ostida yashadim va deyarli hech bir faoliyat ko‘rsatolmadim. Gazetalarimizni chiqishdan to‘xtatgandilar. Xalq bilan uchrashuvga yo‘l qo‘yishmas, borgan joyimizda provakatsiyalar uyushtirib, janjal chiqarishardi. 1993 yil mart oyida Baxtiyor Isobekning "Erk yo‘lida" degan kitobi bosilib chiqdi. Chet elda bosilgan bu kitobning bir necha yuz nusxasi Toshkentda tarqatildi. Kitob "Erk" aprtiyasining qisqacha tarjimai holini bayon qilardi. 1993 yil aprel oyining boshida o‘sha kitob uchun meni hibsga olishdi. Avval partiya ofisiga "sizni Ichki ishlar Vaziri suhbatga chaqirapti, meni 156 Muhammad Solih - Yo'lnoma yubordi", deb bir polkovnik keldi. Uning mashinasida bordik. Vazir Almatov quyuq salomlashib, meni hurmat qilishini, ammo ba’zi odamlarning chaqimchiligi tufayli hukumat men haqda yomon fikrlarga borayotganini aytdi. Agar vaqtingiz bo‘lsa, pastda shahar prokurori Jo‘raev o‘tiribdi, uning ba’zi savollariga javob berib ketsangiz yaxshi bo‘lardi, dedi. Pastki qavatga indim. Taxtin ismli bir mirshab xonasida shahar prokurori Jo‘raev soatlarcha so‘roqqa tutdi. U yerda o‘n ikki soat qolib ketdim. So‘roq oxirida prokuror "Siz mustaqillik dushmanisiz," dedi. Men javob berolmadim. Mening oldimda mustaqillikning bugungi do‘sti, kechagi ashaddiy dushmani bir odam turardi. Bu 20-asr evrilishlaridan biri edi. HIBS Jo‘raev so‘rog‘idan keyin, kechasi soat birda, meni boshqa xonaga olib o‘tishdi. U yerda bo‘ynimdagi galstukni, shimimdan kamar va oyoq kiyimimdan bog‘larni yechib olishdi. Soat va cho‘ntagimdagi ashyolarni ham olib, chekkaga qo‘yishdi. Keyin ichki ishlar Vazirligining butun Sovetlar Ittifoqiga dong‘i ketgan yerto‘lasiga tushdik. Yerto‘la qavatda, liftdan tushgan yerda chap tarafda mahbuslardan eshitganim "stakan"ga kiritib, ustimdan qulflashdi. "Stakan"da egilib turdim, chunki, tomi juda past, eni va bo‘yi bir metr kelmaydigan haqiqiy stakan edi. O’tirishga irgandim, o‘tiradigan joy juda iflos edi. Yarim soat o‘tar-o‘tmas, eshik ochilib, qo‘limga ko‘rpa-to‘shak tutqazishdi, uzun dahliz bo‘ylab yura boshladik. Kameralarning eshigi ikki qat temirdan bo‘lib, ochilganda jo‘da qattiq sharaq- shuruq bilan ochilardi. Shunday shovqin bilan bitta kameraga kiritishib, orqamdan eshikni qulfladilar. Qo‘ltiqda ko‘rpa-to‘shak, ostonada bir lahza turdim. Qoq eshikning tepasida elektr chirog‘i yonib turar va butun kamerani ko‘rish mumkin edi. Ikki qavatli uchta yotoq qo‘yilgandi, unitaz yonidagi ustki bittasi bo‘sh edi. Ko‘rpa-to‘shakni o‘shanga qo‘ydim. Kamera ahli istirohatda ekan. To‘rdagi "pastki qavat"dagi bittasi boshini ko‘tardi va o‘rnidan turib, menga yaqinlashdi: - E, Muhammad Solihmisiz, bu yerda nima qilib yuribsiz? - dedi samimiy hayrat bilan. - Bu yerda yurishim mumkin emasmi? - dedim kulib - Yo‘q, unday demoqchi emasman, sizni nega qamashdi? - dedi soddadil mahbus. - Buni gaplashamiz hali, biroz charchadim, uzr, - deya "ikkinchi qavat"ga tirmasha boshladim. - Yo‘q, aka, siz u yerda yotmaysiz, hoy faloncha, sen bu yoqqa yot, akamiz sening koykangga yotsin, - dedi meni qarshilagan bu odam. Yo‘q, men shu bo‘sh koykaga yotaman, - dedim. - Unaqasi ketmaydi, deyishdi bir ovoz bilan beshta mahbus. Va men jamoat ko‘rsatgan to‘rdagi yotoqda yotdim. Yotdimu, uxlayolmadim. 157 Muhammad Solih - Yo'lnoma Kameradosh og‘aynilarning suhbatlashgisi kelardi, ularning savollariga javob berdim. Bittasi qashqadaryolik polvon ekan. Birovni o‘ldirib, qamalibdi. Yana bittasi qaroqchilik qilgani uchun, boshqasi birovga suiqasd rejalashtirgani, navbatdagisi pul o‘g‘irlagani uchun qamalgan ekanlar. Beshinchisi bir rus edi, u O’zbekistonda yashasa ham, Rusiya fuqarosi ekani, uning dollarlarini nohaq musodara qilishganini aytib, ko‘p shikoyat qildi. Yerto‘lada to‘rt kun qolib ketdim. Har kun kechasi Jo‘raev kelib, yerto‘ladagi bir xonada so‘roq qilib ketardi. Har kun yuzimga qarab "qalaysiz endi," deya iljayardi. Men ham "rahmat, yaxshiman," deb iljayardim. Haqiqatan yaxshi edim. Kameradosh do‘stlar menga yo‘l-yo‘riq ko‘rsatishardi. "So‘roqqa borarkan, soqolni olish lozim, tergovchi sizni "sinibdi" deb o‘ylamasligi kerak," degan dono maslahatlar berib, ta’qiqlagangan bo‘lsa-da, qaerdandir sartaroshlik asboblari topib, soqolimni olishga yordamchi bo‘lishardi. "Bu yerdan Toshent turmasiga o‘taylik, sizga jannat yaratib beramiz, aka, siz tashvish chekmang," deya bu "qaroqchilar" menga hukumat ravo ko‘rmagan izzatni ko‘rsatdilar, Olloh ularga hidoyat bergan bo‘lsin. To‘rtinchi kun, chet el jamoatchiligi tazyiqi ostida bo‘lsa kerak, meni yerto‘ladan chiqarishdi. Bir milisa podpolkovnigi (ismi Botir edi, shekilli) mashinasida uyga kuzatib qo‘ydi. Uning yo‘lda aytgan gapi hech esimdan chiqmaydi. "Solih aka, nima qilasiz shu janjalni, mana sizni qamashdi, birov "miq" etdimi? Xalqingiz hali bu narsalarga tayyor emas," dedi mirshab. Uning gapi xanjarday botdi. Uyga keldim, oilani sevintirdim, ammo yurak g‘ash edi. Ichimda halokatli tushkunlik his etdim. Ojizlikni doim rad qilgan g‘urur ortiq yo‘q edi. Kimdir "sening yo‘ling to‘g‘ri," deyishini istardim. "Sen doim to‘g‘rini gapirding, hech kimga xiyonat qilmading, millatingga doim yaxshilik tilading," deyishini istardim Ayni paytda, bunday istakning naqadar uyatli ekanligini bilardim. Chunki, men odamlarga dalda berish uchun maydonga chiqqandim, ulardan dalda olish uchun emas. Siyosat - tosh yomg‘iri ostidagi hayotdir. Bu toshlarni gullar kabi qabul etmoq senga farz. "Meni tushunmadingiz, men boshqa narsani aytayapman," deya olmaysan, chunki, bu foydasizdir. Tushunmasilik - boshqalarning vazifasi, aytish esa, sening vazifang. "Falonchi xiyonat qildi," deyishga ham haqqing yo‘q, chunki, hech kim sen tanlagan g‘oyaga sodiq bo‘lish majburiyatida emas. Bu yo‘lga kirdingmi, iztirobga qarshi isyon etma. Ollohga shukr qil. Zotan, butun umring davomida shu hayotni orzu qilganding, shu hayot xayolida she’rlar yozganding, mana, o‘zi qarshingda turibdi, qabul et. Faqat ikkilanma, shubhalanma, shikoyat qilma, ingrama. Bu yo‘ldan qaytish yo‘qdir. Yo g‘oziy yo shahid, Ollohu akbar... MAVLONO RUMIY Ertasi kuni "ko‘z oydin"ga do‘stlar kelishdi. Birga choyxonaga ketdik, choyxona oshidan yedik. Kuzatuvchilar avvalgidan ham yaqinroq ta’qibga olgandilar. Kayfiyatimiz ko‘tarilmadi. Men safdosh do‘stlarga, "agar bugun yana olishsa va uch kun ichida qo‘yib yuborishmasa, biling-ki, siyosiy ochlik boshlagan bo‘laman, jamoatchilikka shunday e’lon qilisizlar," dedim. Ammo u kun tegishmadi. U kun uyda yotdim. Kechasi g‘aroyib tush ko‘rdim. Qop-qorong‘u ikki qavatli uyda zinapoyalarda yugurib, ayg‘oqchilar bilan otishayapman. Bir nechtasini o‘ldirdim, ammo ko‘pchilik edi, bostirib kelishaverardi, ikkinchi qavatga chiqib, derazasidan bir archa daraxtiga sakradim... va uzoq uchdim. Yerga tushganimda bu qorong‘i uyning osmonda muallaq turganini angladim. Ammo tushgan joyim bir chamanzor edi. Gul-chechaklar shu qadar rangdor edilar-ki, ko‘z qamashardi. Yam-yashil chim ustida xachirga minib, nuroniy bir chol turardi. Yuzidagi ifoda jiddiy edi. Men ixtiyorsiz ravishda uning yoniga borib, ta’zim qildim (hayotda ta’zim qilib 158 Muhammad Solih - Yo'lnoma ko‘rmaganman). Bu harakatim o‘zimga hech erish tuyulmadi. Mo‘ysafid sassiz til bilan harakatimni ma’qulladi. Yonimga boqdim, gulzor ichida yana bir xachir turardi. U meniki emish. Uning jilovini tutgan yosh yigit xizmatkorim ekan. U shikoyat qilib "Siz menga o‘z eshagingizga ko‘ra yomonroq muomala qildingiz," dedi telepatik til bilan. Eshak ham ayni tilda "xizmatkor to‘g‘ri aytayapti," dedi. Men har ikkolovidan ham kechirim so‘radim. G’aroyib, ajib bir muvozanat, bir huzur vujudimda hokim edi. Umrimda hech qachon bu qadar sokinlik tuyg‘usini yashamagandim. Eng hayratlanarlisi, men kibrsiz edim. O’sha kuni kechqurun yana ichki ishlar Vazirligiga chaqirishdi. Yana soat birlarda Taxtin xonasidan boshqa xonaga o‘tkazishdi. Agar yerto‘laga tushirmoqchi bo‘lsalaring, uydan boshqa kiyim olib kelishsin, telefon qilay, dedim. Mayli, bugun uyingizda uxlang, ertaga gaplashamiz, deyishdi. Uyga soat kechasi ikkida keldim. Xotinga agar ertaga qamashsa, Xorazmga ketinglar, men chiqquncha Xorazmdan kelmanglar, dedim. Unga kechagi tushimni aytgandim, yaxshi tush, deb yo‘rimladi. Ertasi kuni mirshablar tegishmadi. Yana bir kundan so‘ng yarim tunda uyga yozuvchi Mamadali Mahmud boshliq bir guruh do‘stlar keldi... Ular "ertalab seni olishadi, bu yerdan ketishing kerak," deyishdi. Men uyqum kelayotgan edi, "ertaga gaplashaylik," deb ularni zo‘rg‘a jo‘natdim. Men O’zbekistondan ketishni istamasdim. Buni xotinga aytdim, u ham ma’qulladi. Meni qamasalar, oila Xorazmga ko‘chadigan bo‘ldi, buni maslahatlashib oldik. Xotirjam uyquga ketdim. Ammo soat tonggi to‘rtta yana uyg‘otishdi. yana o‘sha "delegatsiya". Mamadali kuyunib gapirdi, qamoqda hech narsa qilolmaysan, lekin tashqarida bir ishlar qilishing mumkin, dedi. Agar qamalsang, yigitlarning ham ruhi tushib ketadi, tashkilot o‘ladi, dedi. Ular bilan ko‘chaga chiqqanimda, soat besh edi. Negadir, uy atrofida kechayu kunduz o‘rab turadigan kuzatuvchilar ko‘rinmasdi. Bundan sal shubhalandim. "Mening O’zbekistondan ketishimni hukumat o‘zi uyushtirmayotganmikin?" degan fikr paydo bo‘ldi. Kelgan do‘stlar ichida bittasi avval militsiyada ishlagandi, bu gumonni yanada kuchaytirdi. Lekin buni hech kimga aytmadim, chunki, bu odam bir necha yildir tashkilotga muhim xizmatlar qilgandi, uni injitishni istamadim. Xullas, qat’iy bir qarorsiz, ikkilana-ikkilana Bokuga ketdim. U yerda Ozorboyjon Prezidenti Abulfayz Elchibey bilan ko‘rishdik. Sizning vaziyatda tashqarida faoliyat olib borish optimal yo‘l, dedi Elchibey. Bu faoliyat uchun yordamini ayamayajagini aytdi. ABULFAYZ ELCHIBEY Ozorboyjonning turkchi idealistlaridan edi. Yetmishinchi yillarda, Haydar Aliev Ozorboyjon KGBsi boshlig‘i bo‘lgan paytlarda, Elchibey o‘z g‘oyalari uchun qamoqda o‘tirib chiqqandi. 159 Muhammad Solih - Yo'lnoma Qayta qurish davrida Ozorboyjon Xalq jabhasini tuzdi. 1992 yil yozida xalq unga u loyiq bo‘lgan tavajjuhni ko‘rsatib, o‘lkaga prezident qilib sayladi. Elchibeyning insoniy fazilatlari qusursiz edi. Halol va xalqi uchun har qanday fidokorlikka tayyor kishi edi. Xalq uni hokimiyatga keltirgandi, ammo atrofidagilar xalqdan emasdilar. Moddiy manfaat uchun har qanday pastkashlikdan toymaydigan sovet tipidagi byurokratiya o‘rab olgandi uni. Bu byurokratiya zanjiri uning qo‘l-oyog‘ini darrov chirmab oldi va u rahbarlik qilgan bir yil davomida hech bir sohada odim ottirmadi. Elchibey xarakteridagi liberalizm davlat faoliyatida foydadan ko‘ra zarar keltirdi, degan qanoat mavjud. Balki, bunda jon bordir. Ammo bu xususda hakamlik qilish yana o‘sha xalqning haqqidir. 15 aprel kuni Istanbulga keldim. Havo maydonida Ozorboyjonning Istanbuldagi Bosh Konsuli, eski do‘stim, shoir Abbos Abdulla qarshiladi. Uning uyida tun bo‘yi uxlamay dardlashdik. Ikki kun so‘ngra, 17 aprel kuni Turkiya prezidenti Turg‘ut O’zol qabul qiladigan bo‘ldi. Uchrashuv soati yigirma-yu o‘ttizga belgilangan edi. Soat o‘n to‘rt o‘ttizda Istanbuldan Anqaraga uchoqda keldim. Boshboqonlik (Premer-ministrlik)dan ma’murlar kutib olishdi. Ularning qiyofasidagi sarosimani ko‘rib, "nima bo‘ldi, tinchlikmi?" deb so‘radim. Afsus, tinchlik emas, uch soat avval Prezidentimiz vafot etdi, deyishdi. TURKLARNI TANIMOQ Har bir bir xalqda uni boshqasidan farq qildiruvchi eng kamida bitta yuz ifodasi bor, bu qolgan ifodalarga nisbatan bo‘rtibroq ko‘rinadi. Bir xalq mansubining yuzida aql ifodasi ustun bo‘lsa, ikkinchisinikida zako, uchunchisinikida qattiqyuraklilik ustun va hakozo. Men turk kishisining yuzidagi eng ustun ifoda hayo ifodasi degan bo‘lardim. U goh-goh soddadillik ifodasi bilan musoboqalashib turadi, ammo aksariy hollarda o‘z ustuvorligini saqlaydi. Yuziga qarab, Onado‘li insonini Istanbulda, Kyolnda, Parijda, Amsterdamda, N’yu-Yorkda va dunyoning har qanday burchagida tanib olsa bo‘ladi. Shaharlashma (urbanizatsiya) butun dunyoda bo‘lganidek, turklarning ham etnik xususiyatlarini mutaassir etgani shubhasizdir. Ammo xarakter o‘laroq turklar Ovrupo va Osiyo xalqlari orasida o‘z originalligini ko‘proq muhofaza qilaolgan etnik guruhdir. Albatta, turk derkan, irqiy ma’noda tushunmaslik lozim, madaniy ma’noda tushunmoq kerak. Turklar asrlar davomida Onado‘li tuproqlaridagi boshqa qavmlar bilan qorishib yashagan, yuz foyiz irqiy tozalik bo‘lishi mumkin emas, bu - imperatorlik qurib, dunyoning yarmini idora etgan bir etnosning o‘z hukmronligi uchun to‘lashi shart bo‘lgan tavondir. Odatda, imperatorlik shamsiyasi ostida yashagan etnik ozchiliklar o‘zlarining assimiliyatsiya qilishayotgani haqida gapirishsa ham, ko‘pchilik sanalgan etnik guruh ham bu ozchiliklarga o‘zining bir parchasini berib, assimilyatsiya bo‘lishi qonuniy jarayondir. Faqat bu haqda gapirish udum emas. Lekin ming yil davom etgan jo‘g‘rofiy, irqiy, madaniy, iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy evrilishlarni boshidan kechirgan Onado‘li turklari hatti-harakat va odatlari bilan, hatto kulishlari-yig‘lashlari bilan, o‘zbeklarga shu qadar o‘xshardi-ki, men inson zotini "bir-birini topsin deya qavm-qavm yaratgan" Olohu taoloning qonuni naqadar mustahkam ekaniga yana bir marta shohid bo‘ldim. 160 Muhammad Solih - Yo'lnoma Turkiyaga ilk da’fa 1992 yilda keldim. Istanbulni faqat ruslarning "Qochish" deb atalgan oq gvardiyachilarga bag‘ishlangan filmida ko‘rgandim. Ammo Istanbulning olomonli ko‘chalarida ilk bor kezarkan, bu shaharning begonaligini sezmadim. Go‘yo bu yerlarda uzoq yillar yashaganday edim. Odamlarning istarasi (sitorasi, yulduzi) issiq edi. O’sha 1992 yilda rahmatli Turg‘ut O’zol bilan "Turk o‘choqlari" jamiyatining 85-yilligida tanishgandim. U "maxsus keling, bir gaplashaylik," degandi. Gaplashmoq nasib etmadi. O’rta Osiyo turk jumhuriyatlari sayohatidan charchab, asabiy bir holda qaytgan Turkiya prezidenti Turg‘ut O’zol 1992 yilning 17 aprelida vafot etdi. Men uchun uzoq yillar davom etgan hijrat ham shu kundan boshlandi. Anqarada bir do‘stimiz men uchun ijaraga tutgan uyda o‘tirib, bir hafta avval Toshkentda ko‘rgan tushimni esladim. Jaloliddin Rumiy bu tushga bekorga kirmagan ekan... YANGI SHE’RLAR YOMON XABAR KELMAY QO’YDI TOSHKENTDAN G’alati kun bo‘ldi, bilmayman, nechun, Sovuq xabar kelmay qo‘ydi-ku birdan - Hech kim "irr"illamas saroydan bugun, Hech kim tupuk sochmas televizordan. Hech kimni hibsga olmas hukumat, Gazetlar hech kimni etmayapti fosh, Bugun hech kim menga qilmaydir tuhmat, Hatto do‘stlarim ham otmayapti tosh! 1994 BIR YONDA OJIZ-U... Bir yonda ojizu, bir yonda kuchli, Kurash boshlanarkan tarafma-taraf, Ojizning yonini olganing uchun "Xoin" deb nom olmoq naqadar sharaf! Na sharaf, o‘z xalqin qul etgan podshoh, "Ashaddiy dushman," deb seni atasa, Jazavaga tushsa, noming eshitgan choq, Kitobingni yoqsa, yirtsa, toptasa! Naqadar sharafdir, zulmga "zulm" desang, Sinsa ham boshingda har kuni to‘qmoq - Shaytondan qo‘rqmaslik naqadar go‘zal, Na lazzat, har doim Ollohdan qo‘rqmoq! 1994 G’ARIB OG’OCH Shoirlarga o‘xshab, dunyoni kezib, Yozaolmadim-ku go‘zal "turkumlar." Chunki ota yurtdan chiqqanim sezib, Tark etarlar meni hijo, ruknlar. Chunki aylanish-chun ko‘zimda ko‘zyosh, Paydo bo‘lishi-chun ilhom yurakda Menga juda lozim achchiq bir quyosh, 161 Muhammad Solih - Yo'lnoma Keskin kontinental iqlim kerakdir. Menga go‘zal dengiz qirg‘oqlaridan, Yashil o‘rmonlardan, do‘stim, so‘z ochma - Men faqat Turkiston tuproqlarida O’sa oladigan g‘arib og‘ochman. 1994 1995-1999 yillar MUHAMMAD SOLIH HAQIDA Rauf Parfi O’zturk, O’zbekiston Xalq shoiri: She’riyat muqaddas manzillarda doimo sobitdir. She’riyat boshi berk ko‘chalarni, so‘ngsiz masofalarni, turma panjaralarini kesib pokiza qalblarga yeta oladi. Turk Dunyosi XX asrda ham insoniyatga ulug‘ shoirlarini berdi. Cho‘lpon, Jovid, Alaviy, Dog‘larja kabi buyuk shoirlar qatorida Muhammad Solihning munosib faxrli o‘rni bor. XX asr yarador asr, yaralari bitmagan Vaqtning uzun hayqirig‘idir. Yorilgan yaraning timsollarini ulug‘ shoirlar yaratadi. Fojeaning tiniq qonini, o‘limning tirik tasvirini men Muhammad Solih she’riyatida aniq ko‘raman. Muhammad Solihning jahon she’riyatida o‘z So‘zi borligidan faxrlanaman. Erk so‘zining qudrati dunyoni tutajak deb ishonaman. (“Erk” gazetasi, №1, 2000 y.) Ahmad Beyjon Erjilasun, Turkiya Til Akademiyasi Prezidenti (xotiralaridan) 1986 yilning sentyabr oyini hech unutolmayman. Ming yil avval ayrilganimiz tuproqlarga ilk qadam bosganimiz kunlarni. Turkiyadan o‘n ilm odamining Turkiston safarini Baynalminal altaist (turkshnos)lar Konferentsiyasi Toshkentda bo‘lgandi... Toshkent va Samarqandda kechgan sakkiz kecha-kunduzning har biri boshqa-boshqa go‘zalliklar kasb etardi... U kecha shunday boshlangandi... U kechaning eng diqqatga sazovor jumlasi "Bizga turkchilikning Asoslari kerak", degan jumla edi. Bog‘chadan uyining kutubxonasiga chiqqandik, Muhammad Solih bizdan "Turkchilikning asoslarini"ni so‘ragandi. To‘g‘risi, biz quloqlarimizga ishonmagandik! Sotsialist bir o‘lkaning poytaxtida, hali temir parda dunyoni ikkiga bo‘oыvtmvrgan bir zamonda bizdan Ziyo Ko‘kalpni so‘rashlari mumkinmidi? Ha, mumkin edi. Bir mard odam, bir turkchi odam bizdan bu kitobni so‘rayotgan edi. Ikki oy so‘ngra unga bu kitobni yetkazgandim aziz do‘stim Tursun Yildirim vositasi ila... Bu voqealardan so‘ng oradan yillar o‘tdi. U yulduzli kecha, u nurli yuzlar, yolqinli suhbatlar yuragimda kattaya bordi va nihoyat, 1998 yili "Gulnor" ismli bir romanga aylandi... Hech shubham yo‘q-ki, uchinchi ming yillikda turk dunyosi dostoniga mavzu bo‘lajak voqealar 19 va 20 asrlarda ro‘y berdi. Balki, bir muddat ro‘y berishda davom etajakdir. Xuddi yer 162 Muhammad Solih - Yo'lnoma kurrasini paydo qilgan magma qatlamidagi ma’danlar bir otash ichida qaynab-ko‘pirib, Uchinchi ming yilning Turk dunyosini yaratajakdir... Yangi ming yillikning magma qatlami Bolqonlardan Xitoygacha uzangan turk jug‘rofiyasidir. Qaynagan olovlar esa - bu jug‘rofiyada tepgan yuraklardir: Ismoil G’aspiralilar, Husaynzoda Alilar, Ziyo Ko‘kalplar, Abdulhamid Sulaymon Cho‘lponlar, Ahmad Boytursunlar, Nihol Otsizlar, Usmon Botirlar, Najdot Qo‘choqlar, Abulfayz Elchibeylar, Muhammad Solihlar... (“Erk” gazetasi, №1, 2000 y.) Temur Xo‘ja, Istanbul Qo‘ch universiteti dotsenti: Usta shoirning she’riyati faqat uning hayoti bilan chegaralanib qolmaydi, balki, u mansub bo‘lgan millat hayoti va taqdirining ham ajralmas qismiga aylanadi. Ahmad Yassaviy, Alisher Navoiy, Fuzuliy kabi shoirlarning she’rlarini dunyo turklarining ma’naviy hayoti va taqdiridan ayirish mumkin emas. 20 asr boshlarida yashagan Abdulla To‘qay she’riyati tatar turklarining, Ahmad Jovid she’riyati ozori turklarining, Abdulhamid Sulaymon Cho‘lpon she’riyati o‘zbek turklarining yurak sasiga aylangandir bugun. Adabiy yaratuvchiligini uzoq yillardan beri kuzatib kelayotganim shoir Muhammad Solih she’riyati ham o‘zbek turklarining bugungi bosqichida hayotiy ahamiyat kasb etmoqdadir... Muhammad Solihning teran xayol kuchi she’rda nihoyatda o‘ziga xos, yangi va har kimni hayratga soladigan ma’jozlarini qarshimizga chiqaradi. Bu ma’jozlar faqat hayratga solib qolmay, odatiy zamon-makon o‘lchovlarini yanada chuqurroq idrok etishga yo‘naltirilgandir... Muhammad Solih 1985 va 1992 yillar oralig‘ida boshqa o‘zbek ziyolilari kabi yuragida ne bo‘lsa, aytdi. 1992 yildan boshlab, unga tazyiqlar kuchaydi, avval millat vakilligini, so‘ngra yurtini bir-bir tark etdi. U hozir suyukli vatanidan uzoqda yashayapti, undan olinmagan bir narsa - uning so‘zlash qobiliyati. Agar Muhammad Solih boshqa narsalarni o‘ylasaydi, balki, yurtida qolib millat vakilligini davom ettirar, do‘stlari davrasida o‘ynab-kulib vaqt o‘tkazgan bo‘lardi. Ammo buni “jim turish” evaziga qabul qilmadi, ongli ravishda rad etdi. (“Erk” gazetasi, №1, 2000 y.) Buland Ejevit, Turkiya Bosh vaziri: G’arbda siyosatchi shoirlarni ko‘p uchratmaysiz, ammo Sharqda, xususan, Turk o‘lkalarida siyosatchilar, davlat odamlari, hukmdorlar orasidan ko‘plab buyuk shoirlar yetishib chiqqan. Masalan, Usmonli podshohlari orasida mashhur shoirlar ham bor. "Xatoiy" taxallusi bilan she’rlar yozgan shoh Ismoil, hukmdor bo‘lish bilan birga, ayni paytda buyuk shoir ham edi. O’zbek shoiri Muhammad Solih hozirgi zamon Turk siyosatchi shoirlarining ustun o‘rnagidir. U bir paytning o‘zida ham o‘zbek turklarining ko‘zga ko‘ringan shoiri, hamda O’zbekistonning bosh muxolifat partiyasi bo‘lgan "ERK"ning Raisidir. Muhammad Solih o‘z she’rlarini og‘ir tazyiq-ta’qiblar bo‘lgan zamonlarda yozdi. Sovet Ittifoqi tarqab ketgan va O’zbekiston mustaqil jumhuriyat deb e’lon qilingan bo‘lishiga qaramay, tazyiqlar hali ham davom etayotir. Faqat usta shoirlarning "she’r tili" eng og‘ir tazyiqlar ostida ham Erk mash’alasini baland tutib kelaveradi. Muhammad Solih ham turli g‘ayriinsoniy 163 Muhammad Solih - Yo'lnoma tuzumlarning tazyiqi ostida Erk mash’alasini o‘z she’rlari bilan yoniq tutib kelgan shoirdir. Bir siyosatchi sifatida Muhammad Solih va uning safdoshlari hali ham ma’lum ma’noda, yerdan olib, yerga urilmoqdalar. Biroq, Muhammad Solih bunday tazyiqlarga vaqtida, o‘z she’ri bilan javob berib qo‘ygan: "Agar hech kim meni yerga urmasa, Ko‘kka qanday sakray olardim?" Shoir sifatida u allaqachon ko‘kka sakrab bo‘lgan, ishonamanki, u boshchilik qilayotgan erkinlik va demokratiya harakatining, "ERK" Partiyasining ko‘kka sakraydigan kunlari ham yaqindir! (’’Agazlar Sair Olsa’’, 1987. ’’Styoken’’ nashriyoti ) Bashir Oyvozo‘g‘li, Turkiyada chiqadigan “Zamon” gazetasining muxbiri: Og‘ochlar hurmi? Nozim Hikmatning "Bu mamlakat bizniki" nomli mashhur she’rining tillardan tushmagan misralari shunday: Yashamak bir og‘och kabi tek va hur Va bir o‘rmon kabi qardoshchasiga: Bu hasrat bizniki. Ilgariroq O’zbek Turklaridan bo‘lgan Muhammad Solihning "Og‘ochlar shoir bo‘lsa" nomli kitobini takror ko‘zdan kechirdim. Sovetlar Birligi hali tarqalmagan, faqat chiriyotgani tobora chuqurroq his etila boshlagan yillarda yozilmish she’rlardan iborat bo‘lgan bu kitobda, boqing, Muhammad Solih ne deydi: Og‘ochlar shoir bo‘lsa, nima haqda yozgan bo‘lardi? Bir oz qushlar haqda, osmon, quyosh va sayohat haqida, sayohat, sayohat, sayohat haqida tinmay yozgan bo‘lardi! Sizningcha, O’zbek shoiri ne demak istagan? Yoki Nozimning "tek va hur" og‘ochi sayohat fikrini bilmagan og‘ochmidi? (’’Zaman’’ gazetasi, 28 fevral, 2000 y ) 164 Muhammad Solih - Yo'lnoma Turkiyada chiqadigan "SABOH" gazetasi muxbiri, jurnalist analitik Jengiz CHONDOR: Muhammad Solihning ismini Sovetlar Ittifoqi zamonida eshitgandim. Sovet hokimiyatiga qarshi mujodala qilish kerakligini ko‘rsatgan noyob turk shaxslaridan biridir. U sovetlarga qarshi o‘z so‘zini aytayotgan paytda O’zbekiston Kompartiyasi boshida Islom Karimov bo‘lib, u Moskvaning Toshkent bo‘limi sifatida mehnat qilardi... Rahmatli Turg‘ut O’zol "21 asr turk dunyosining asridir", shiorini ilk bor o‘rtaga tashlagan lider edi. U O’rta Osiyoning yangi mustaqil bo‘lgan turk jumhuriyatlariga juda katta ahamiyat berardi. Va uning yaqinlari biladi, O’rta Osiyoda O’zol hazm qilolmagan bir odam bor edi. Bugun o‘sha Karimov bir tarafdan kommunistik hiylalari bilan o‘z xalqiga tazyiq o‘tkazar ekan, ikkinchi tarafdan yolg‘on propaganda bilan Turkiyada obro‘sizlantirmoq istayapti. Bu borada har yerga bosh suqib, Muhammad Solihni izlamoqda, uni yolg‘onlar bilan "terrorist" deb e’lon qilmoqda. Biz ikkita do‘stimiz bilan 1992 yilda Muhammad Solihni ziyorat qilgandik. U yangi qurilgan partiyasi "ERK"ning boshida edi. Prezidentlikka nomzodini qo‘yib, ming bir xil nayrang ishlatilgan bu saylovda yutqazgandi... U paytlarda Turkiyaning O’rta Osiyo siyosatiga Sulaymon Demiralning qo‘li tegib, u Ozorbayjon va O’zbekiston kommunistlari bilan quchoqlashgandi. Bu mintaqaning kelajagini o‘ylamaslik Turkiyaning rasmiy siyosati holiga kelgandi. Muhammad Solih bir yil so‘ngra Turkiyada yashay boshlagandi. Bir gal meni ziyorat qilgandi, birga tushlik yemagi yegan edik. Mening gazetachi do‘stlarim yonimdagi uzun bo‘yli muxolifat liderining bir kuni xalqaro shaxsiyatga aylanishini idrok etmagan bo‘lsalar kerak... (“SABAH” gazetasi, 08. 07. 1999) Shoir tavalludiga bag‘ishlangan yig‘ilish Muhammad Solihning 50 yoshga to‘lishi munosabati bilan Rus Pen klubi, Moskva Xelsinki inson haqlari Qo‘mitasi va Markaziy Osiyoda inson huquqlarini himoya qilish Jamiyati bir yig‘ilish o‘tkazdilar. Ushbu yig‘ilish qatnashchilari imzolagan bayonotdan bir parchasini e’tiboringizga havola qilamiz: O’zbekistonda chiqadigan gazeta va jurnallar, radio va televidenie Muhammad Solihga qarshi tuhmat daryosini oqizmoqda. Korxonalar, idoralar, o‘quv yurtlari va mahallalarda yuqorining buyrug‘i bilan "Prezidentimizni himoya qilamiz!", "Yo‘qolsin mustaqillik va barqarorlik dushmanlari!" kabi shiorlar ostida majlislar o‘tkazildi. Bu manzara bizga totalitarizmning eng zulmatli zamonlarini, Andrey Saxarov va Aleksandr Soljenitsinlarni qoralash kampaniyasi kunlarini eslatadi. Muhammad Solih o‘zining ellik yoshini siyosiy surgunda, ammo ijodiy g‘ayratga to‘lib turgan bir paytda qarshilamoqda. 165 Muhammad Solih - Yo'lnoma Biz Muhammad Solihni bu qutlug‘ sana bilan tabriklaymiz. Uning bosh maqsadi bo‘lmish O’zbekistonning mustabid tuzumdan ozodligi ro‘yobga chiqishini va mamlakatining demokratik, erkin jmiyat qurish yo‘liga o‘tishini tilaymiz! Imzolar: Andrey Bitov, Rus Pen Klubi prezidenti Aleksandr Tkachenko, Rus Pen Klubi bosh direktori Lyudmila Alekseeva, Xalqaro Xelsinki Federatsiyasi prezidenti, Moskva Xelsinki guruhi raisi Bella Axmadullina, shoir Valentin Gefter, Inson huquqlari instituti direktori Gavhar Xudonazarova, "Tojikiston" fondi prezidenti Mixail Arutyunov, Inson huquqlarini himoya qilish xalqaro Assambleyasi prezidenti Boris Kudashkin, shoir, inson huquqlari himoyachisi Viktor Kucherinenko, "Memorial" Jamiyati Boshqaruv hay’ati a’zosi Aleksandr Lyuboslavskiy, "Zashita prav i svobod chelovekar" jurnali redaktori Avdi Quliev, "Turkmaniston" fondi prezidenti Natalya Zimyanina, "Vecherniy klub" gazetasi sharhlovchisi Shomil Shiabuddinov, "Vatan" partiyasi vakili Vitaliy Ponomarev, Markaziy Osiyoda inson huquqlari bo‘yicha Informatsiya markazining ijroiy direktori Abdufattoh Mannopov, Markaziy Osiyoda inson huquqlarini himoya qilish Jamiyati raisdoshi 20 dekabr, 1999 yil, Moskva. 166 Document Outline
Download 0.87 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|