Muhandislik geologik tadqiqotlar

S = P tg

QС; (20.5) 
Bunda, S –qovushoqlik kuchi, Mpa. 
Gilli jinslarning ichki ishqalanish burchagi 

, yopishqoqlik kuchi S ni 
topish uchun, qumlar yopishqoqligini aniqlagandek bir - biriga o’rnatilgan va ustki 
qismi suriluvchan silindr tekshirilayotgan jins bilan to’ldirilib, siljituvchi asbobga 
o’rnatiladi va unga vertikal 
kuch R, siljituvchi kuch S
ta’sir ettirilib, siljishga qar-
shilik kuchi 

topiladi. Bu 
tajribani R
1
, R
2
, R
3
, va x.k.z 
Rp - vertikal kuchlar ta’sirida 
bir necha marta takrorlash 
natijasida sil-jishga qarshilik 
kuchlari 

1
, 

2
, 

3
, ...

п
larni aniqlanib, bular bilan vertikal kuchlar orasidagi 
bog’lanishni ifodalovchi grafik tuziladi (20.3-rasm).
Grafikdan ma’lumki, to’g’ri chiziq koordinata boshidan o’tmay, bir oz
yuqoridan boshlanib, ordinata o’qini bir qismini kesib o’tadi. Ana shu ordinata 
o’qidagi kesmaga to’g’ri keluvchi kuch tog’ jinsining zarralari orasidagi 
yopishqoqlik kuchi deb ataladi va S bilan belgilanadi. 
20.3 - rasm. Gilli 
jinslarning siljishga 
sarshilik kuchi bilan 
vertikal bosim 
orasidagi 
bog’liklikni 
ifodalovchi grafik 

---

159 
Topilgan nuqtalarni koordinatalar boshi bilan tutashishidan hosil bo’lgan 

1
,
 

2
, 

3 
– burchaklar surilishi qarshiligi burchaklari deb ataladi va bu 
uchburchakning tangensi - tg - surilish qarshiligi koeffisienti deyiladi. 
Ba’zi mutaxassislar jinslarning siljishiga pishiqligini surilish qarshiligi
burchagi va koeffitsienti bilan baholashni tavsiya etadilar. Jinsning siljishiga 
pishiqligini aniqlovchi ko’rsatgichlar o’zgaruvchan bo’lib, jinsning xiliga, 
mineralogik va granulometrik tarkibiga, namligiga, g’ovakligiga va strukturasiga 
bog’liqdir. Yumshoq, plastiklik gillarda ichki ishqalanish koeffitsienti 0,1 - 0,2 
bo’lishi mumkin. Ichki ishqalanish burchagi , 5
0
...10
0
dan ortmaydi. Qattiq plastikli 
gillar uchun mos ravishda 0,4...0,5 va 15
0
...35
0
ga to’g’ri keladi. Gilli tog’ 
jinslarining qovushoqlik qiymati ko’p hollarda 0,05 dan - 0,15 Mpa gacha 
bo’ladi.