Mühazirə Kimyəvi kinetikanın mahiyyəti. Kimyəvi reaksiyanın sürəti və ona təsir edən amillər

MÜHAZİRƏ 2 
Kimyəvi reaksiyanın molekulyarlığı və tərtibi . Vant – Hoff 
qaydası 
. 
Reaksiyalar molekulyarlığa və tərtibə görə təsnif olunurlar. Reaksiyanın 
molekulyarlığı reaksiyanın elementar aktında iştirak edən molekulların sayını 
göstərir.Reaksiyalar 1, 2, 3 (mono , bi , tri ) molekulyar olur .Trimolekulyar 
reaksiyaiarın sayı cox azdır .Qeyd edək ki, əksər hallarda reaksiyanın tərtibi və 
molekulyarlığı üst – üstə düşmür. O halda reaksiyanın tərtib və molekuiyarlığı üst 
– üstə düşür ki , reaksiyalar elementar olsun . Yəni , bir mərhələdə baş versin . 
Kimyəvi reaksiyaların tərtibi və molekulyarlığı fərqləndirilir . Reaksiyanın tərtibi 
reaksiyanın sürətinin qatılıqdan asılılığına görə müəyyən edilir . Başqa sözlə , 

c

asılılığından müəyyənləşdirilir . Maddələrə görə tərtiblərin cəmi 
reaksiyanın ümumi tərtibini verir
n=n
1
+ n
2
Reaksiyanın tərtibi müsbət və ya mənfi ,tam və ya kəsr , hətta sıfır qiymət ala 
bilər . Tam olmayan tərtib bir neçə bir neçə mərhələdə gedən reaksiyalarda 
müşahidə olunur . Sıfır tərtibli reaksiyalarda reaksiya sürəti sabit olub zamandan 
asılı olaraq dəyişmir. 

---

Beləliklə reaksiyanın tərtibi formal kəmiyyət olub reaksiyanın kinetik 
tənliyi ilə , molekulyarlığı isə real fiziki mənaya malik olub , onun mexanizmilə 
təyin olunur. 
 
Reaksiyanın tərtibinin təyini üsulları . 
 
Kimyəvi reaksiyaların mexanizminin müəyyənləşdirilməsində reaksiya tərtibinin 
təyini mühüm rol oynayır. Reaksiya tərtibinin təyini üsullarını ümumi halda iki 
yerə bölə bilərik: inteqral və diferensial üsullar.
1) İnteqral üsulların bir necə variantı var . 
a) Yerinə qoyma üsulu . 
Bildiyimiz kimi , 1,2,3 tərtibli reaksiyaların kinetik tənlikləri inteqral formada 
aşağıdakı kimidir : 
K
1
=
1
𝑡
ln
𝑐
0
𝑐
(1) 
K
2
=
1
𝑡
(
1
𝑐
− 
1
𝑐
0
) (2) 
K
3
=
1
2𝑡
(
1
𝑐
2
− 
1
𝑐
0
2
) (3) 
Burada k
1
, k
2
, k
3
– 1 , 2 , 3 tərtibli reaksiyaların sürət sabitləridir . Bu üsulla 
reaksiyasiyanın tərtibini müəyyən etmək üçün müxtəlif anlarda maddələrin 
qatılıqları tapılır. 
Sonra qatılıqların həmin qiymətləri və uyğun zaman yuxarıdakı tənliklərdə 
yerinə qoyulur. Əgər (1) tənliyində hesablanmış k-lar sabitdirsə, reaksiya bir 
tərtiblidir. (2) tənliyində hesablanmış k-lar sabitdirsə, reaksiya iki tərtiblidir və s.. 
Məs., mürəkkəb efirin sabunlaşması reaksıyasında müxtəlif zamanlarda 
qatılıqların qiymətləri tapılır. Həmin qiymətlərə görə (1) tənliyi üzrə 
hesablamalar k üçün 0,0095; 0,0063; 0,0035 qiymətlərini verir. k-nın qiymətləri 
fərqli olduğuna görə deyirik ki, reaksiya bir tərtibli deyil. Həmin qiymətlərə görə 
(2) tənliyi üzrə hesablanmış k qiymətləri 0,0071; 0,0068; 0,0070 olur. Yəni, k-nın 
qiymətləri sabitdir. Deməli, reaksiya iki tərtiblidir. 
b) Qrafik üsul. Bildiyimiz kimi, 

---

bir tərtibli reaksiyalar üçün 
𝑙𝑛𝑐 = 𝑓(𝑡) ; 
iki tərtibli reaksiyalar üçün 
1
𝑐
= 𝑓(𝑡) ; 
üç tərtibli reaksiyalar üçün 
1
𝑐
2
= 𝑓(𝑡) ; 
asılılıqları xəttidir. Bu üsulla reaskiya tərtibini müəyyən etmək üçün aparılır və 
müxtəlif hallarda maddələrin qatılıqları tapılır.