Mundarija : Kirish I bob. O’lkamizda saqlanib qolgan urf odat va ma’rosimlar

I BOB. O’LKAMIZDA SAQLANIB QOLGAN URF ODAT VA MA’ROSIMLAR.

1. 
   O’zbekiston madaniyati va urf odatlari .
   

O'zbek xalqi qadim o'tmishdan bugungi kungacha o'zining boy tarixi, ma'naviy qadriyatlari, milliy urf-odatlariga ega bo'lib, zamonlar osha uni o'z qalbi va ma'naviyatiga saqlab kelib, avloddan-avlodga meros qilib qoldirib kelmoqda. Tarix insoniyat hayotining shakllanishi, taraqqiy etib borishi va kelajak uchun zaruriy ehtiyojlarni yaratishga asos bo'lib xizmat qilishi bilan birgalikda, o'tmish ajdodlarimizning bosib o'tgan turmush tarzini halollik, haqqoniylik hamda tanqidiy
ruhda tahlil qilishni ham o'z zimmasiga yuklaydi¹. Tarixni o'rganish, tarixiy voqealarni kelajak avlodga haqqoniy ochib berish haqida O'zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimov "Yuksak ma'naviyat - yengilmas kuch" asarida quyidagi fikrlarni bildirgan: "El yurtimiz o'zining ko'p asrlik tarixi davomida mash'um xatarlarni necha bor ko'rgan, ularning jabrini tortgan. Shunday asoratlar tufayli tilimiz, dinimiz va ma'naviyatimiz bir paytlar qanday xavf ostida qolganini barchamiz yaxshi bilamiz. Ana shu fojiali o'tmish, bosib o'tgan mashaqqatli yo'limiz barchamizga saboq bo'lishi, bugungi voqelikni teran tahlil qilib, mavjud tahdidlarga nisbatan doimo ogoh bo'lib yashashga da'vat etishi lozim. O'z tarixini bilmaydigan, kechagi kunini unutgan millatning kelajagi yo'q. Bu haqiqat kishilik tarixida ko'p bora o'z isbotini topgan". Vatanimiz milliy mustaqillikni qo'lga kiritganidan keyin tarixiy haqiqatni mafkuraviy tazyiq va ta'sirlardan xoli tarzda, xolisona va haqqoniy, adolat va tarixiylik nuq tai nazaridan xalqimizga yetkazish imkoniyati yuzaga keldi
O’zbekiston xalqlari madaniyati va urf odatlarining paydo bo’lishi meloddan avvalgi 2-asr ohirlaridan boshlangan Buyuk Ipak yo’li bilan chambarchas bog'liqdir. "Ipak yo'li" atamasi nemis olimi Ferdinand Frayherr fon Rixtofen
tomonidan 1877 yilda o'zining "Xitoy" nomli klassik asarida kiritilgan va olimlar
orasida o'rnatilgan. Bu mutlaqo oqlanadi, chunki boshqa bir nemis olimi Albert
Herrmann ta'kidlaganidek, aynan ipak eng muhim tovar bo'lib, miloddan avvalgi 2-asr oxirida G'arb va Sharqda ikki xil dunyoni bir-biriga ma'lum qildi. Aynan
O'zbekistonning Ipak yo'li o'rtasida joylashgan geografik joylashuvi mamlakatdagi
eng muhim etnik jarayonlarga olib keldi, masalan Dravida, hind-yevropaliklar va
hind-eronliklar kabi O'rta Sharqdan xalqlarning ko'chishi. Qadimgi sharq, sharqiy vag'arbiy Eron, ellinizm, hind, turk va xitoy madaniyatlarining simbiyozi mavjud
edi. Buning natijasida mintaqada odamlar uchun madaniy va intellektual hayotning
o'ziga xos shakllari paydo bo'ldi. O'zbekiston xalqlari alifbo va buddizm, nasroniylik,zardushtiylik, manixeylik va islom singari dunyo dinlarini, shuningdek Osiyo va Uzoq Sharq mamlakatlaridagi boshqa ko'plab madaniy yutuqlarni tarqatishda kata hissa qo'shganliklari haqida tan olingan. Arxeologik qazishmalar shuni ko'rsatadiki, zardushtiylik dini O'zbekiston hududida bundan 3,5 ming yil oldin paydo bo'lgan. Zaratustraning ezgulik yovuzlik ustidan g'alaba qozonish uchun abadiy kurash haqida so'zlari "Avesta" kitobida yozilgan bo'lib, uning 2700 yilligi 2001 yilda O'zbekistonda YuNESKO qarori bilan nishonlangan. Samarqand, Buxoro, Termiz va Xiva kabi qadimiy shaharlardagi tarixiy yodgorliklar ham saqlanib qolgan. O'zbekiston hukumati tashabbusi bilan va YuNESKO ishtirokida 1997 yilda yer yuzidagi eng qadimgi shaharlar - Buxoro va Xiva tashkil etilganligining 2500 yilligi munosabati bilan tantanalar bo'lib o'tdi. Islom madaniyati paydo bo'lishi va qaror topishiga o'zbek xalqining ajdodlari beqiyos hissa qo'shgan. Haqiqiy hadis haqidagi muqaddas bilimlarni saqlagan Imom al-Buxoriy va at-Termiziylarning ma'naviy ishlari butun Islom olamida ulug'lanadi.
O'zbek xalqining urf-odatlari ko'p asrlar davomida o'zbeklarning etnogenezida qatnashgan barcha qabilalar va elatlarning madaniy mahorat va an'analarini birlashtirishning murakkab jarayoni natijasida rivojlanib bordi. Ular noyob, rang-barang va xilma-xildir, patriarxal oila va qabila munosabatlariga qaytadilar. Ko'plab urf-odatlar oilaviy hayotga hamroh bo'ladi va bolalarni tug'ilishi va tarbiyasi, to'ylar, dafn marosimlari bilan bog'liq. Bolalarning tug'ilishi va tarbiyasi (beshik-toji, hatna-qilich) va nikoh (fotiha-toji, to'y) bilan bog'liq urf-odatlar alohida o'rin tutadi. Ko'pincha ular islomiy marosimlarning sehrli amaliyotlar bilan bog'liq bo'lgan eski shakllar bilan birlashishini anglatadi. Islomni qabul qilish bilan ko'plab oilaviy urf-odatlar din ta'sirida bo'lib, o'zbeklar hayotiga musulmonlarning diniy urf-odatlari kirib keldi. Juma bayram kuni deb hisoblanadi, u juma masjidida umumiy namoz bilan nishonlanadi. Patriarxal urf-odatlar masjidlarda, choyxonalarda, bozorda va faqat erkak aholi ishtirok etadigan jamiyat hayotida saqlanib qoldi².
Bayram beshik-toji ("yog'och beshik") - bu birinchi marta chaqaloqni beshikka yotqizish bilan bog'liq bo'lgan marosim bayrami. Bu O'zbekistondagi eng qadimiy va keng tarqalgan marosimlardan biridir. Bayram odatda bola tug'ilgandan keyin 7, 9 va 11-kunlarda o'tkaziladi. Turli viloyatlarda bu marosim o'ziga xos xususiyatlarga ega va oilaning boyligiga bog'liq: boy oilalar ushbu tadbirni saxovat bilan nishonlaydilar, kam daromadli oilalar kamtarona bayram qiladilar. Beshik ("beshik") va chaqaloq uchun zarur bo'lgan narsalar chaqaloqning onasining qarindoshlari tomonidan ta'minlanadi. Bolaning ota-onasi, bobosi va buvisi uchun sovg'alar tayyorlanadi. Boy bezatilgan beshik, dasturxonlar, sovg'alar transport vositasiga yuklanadi va mehmonlar bilan birga surnay, karnay va romli baraban karnaylari sadolari ostida ota-onalar uyiga yuboriladi. An'anaga ko'ra, chaqaloqning bobosi avval o'zi bilan olib kelgan beshikni o'ng yelkasiga olib boradi va keyin o'g'lining o'ng yelkasiga topshiradi, keyin esa bolaning onasiga olib boradi. Xatna-qilish - bu Islom tomonidan muqaddas qilingan yana bir qadimiy o'zbek odati (sunnat toji). Ushbu urf-odat o'g'il bolalarda 3, 5, 7, 9 yoshda, kamdan-kam hollarda 11-12 yoshda amalga oshiriladi. Sunnatning ijrosi jamoat tomonidan nazorat qilinadi. O'g'il bola tug'ilgan kundan boshlab ota-onalar barcha zarur narsalarni birma-bir olish orqali sunnat-toji nishonlashga tayyorgarlik ko'rishadi. Haqiqiy tayyorgarlik marosimidan bir necha oy oldin boshlanadi, bu ko'pincha toj ("to'y, katta bayram") deb nomlanadi. Qarindoshlar va qo'shnilar ko'rpa tikishda va festivalga sovg'alar tayyorlashda yordam berishadi. Bularning barchasi ko'p bolali ayollarga nisbatan qo'llaniladi. Bayram oldidan qariyalar, masjid imomi va qarindoshlari ishtirokida Qur'on suralari keltiriladi. Dasturxon yozilib, yana Qur'ondan suralar keltiriladi va qariyalar bolaga duolarini o'qiydilar. Keyin "katta festival" boshlanadi. Haqiqiy "bayram" oldidan bolani qo'shnilar, qariyalar va qarindoshlar oldida unga berilgan kiyimga kiydirishadi. Ilgari bolani berish va bolani kiyib, endi u erkak, jangchi ekanligini ko'rsatish odat edi. Har bir inson bolani tabriklaydi va unga sovg'alar va shirinliklar sepdi, keyin hamma narsa ayolning yarmida davom etadi. Xuddi shu kuni ayollar "tahurar" ni bajaradilar - ko'kragiga ko'rpa va yostiq to'plash. Bu odatda ko'p bolali ayol tomonidan amalga oshiriladi. Bu yerda milliy taomlar shudgorini ham o'z ichiga olgan mo'l-ko'l stol, marosimlarni o'tkazadi. An'anaga ko'ra, kechqurun shudgordan keyin katta gulxan yoqiladi, gulxan atrofida raqs tushadi va turli o'yinlar o'ynaladi. Festival ertasi kuni davom etadi.
Bunday ulug‘vor maqsadlarga erishmoq uchun kelajagimizni, davlatimiz, yurtimiz tinchligini, uning xavfsizligini mustahkamlash, yomon ko‘zlardan asrash uchun, kerak bo‘lsa, o‘zimizni baxshida etishimiz lozim ekanligini har bir vatanparvar inson dildan his eta boshlagandi. “Qani aytinglar, qadrli do‘stlar, yurtdoshlar, diyorimizda yashayotgan har bir inson, kim bo‘lishidan qat'i nazar, shu zaminda voyaga yetgan, uning suvini ichgan, nonini yegan, tuzini totgan vatanparvar, har qanday siyosiy kuch – shunday muqaddas maqsadlardan ortiq yana nimani istashi mumkin?– deb ta'kidladi Yurtboshimiz.– Dunyoning ko‘pdan-ko‘p davlatlari, xalqaro iqtisodiy-moliyaviy tashkilotlar mamlakatimizga amaliy yordam bermoqdalar, yurtimizda bo‘layotgan ijobiy o‘zgarishlarga – ham siyosiy, ham iqtisodiy islohotlarga katta qiziqish va ishonch bilan qaramoqdalar”2. Endi tasavvur qiling, chet el va xalqaro tashkilotlar mustabid tuzum iskanjasidan ozod bo‘lgan O‘zbekistonning toptalgan g‘ururini tiklash hamda mustaqil davlat sifatida rivojlanishi uchun yordam qo‘lini cho‘zayotgan, ta'bir joiz bo‘lsa, shu ezgu yo‘lda kurashayotgan bo‘lsa-yu, bu yurt odamlar qo‘l qovushtirib o‘tirishi mumkinmidi? Aslo! Davlatimiz rahbarining har bir inson qalbiga yetib boradigan xalqona so‘zlari zamirida olamcha ma'no mujassam edi. Ya'ni, har bir inson o‘zining, oilasining kelajagini faqat va faqat shu Vatan ichra ko‘rishi mumkin ekan, demak, ulug‘vor kurashlardan chetda turishi mumkin emasdi. O‘sha ma'ruzada qayd etilganidek, milliy istiqlolimizning otashin kurashchilaridan biri Abdurauf Fitrat bir she'rida “Vatan – sajdagohimdir” degan fikrni bayon qiladi. Chindan ham, Vatan tuyg‘usi, Vatan tushunchasi biz uchun sajdagohday muqaddas, sajdagohday pok va ulug‘ bo‘lmog‘i kerak. Biz ona O‘zbekiston istiqlolini, uning sha'nu shavkatini qanday himoya etishni ota-bobolarimizdan meros qilib olishimiz va uning himoyasiga hamisha tayyor turmog‘imiz darkor. Ulug‘ ajdodlarimizdan muqaddas meros bo‘lib kelayotgan vatanga muhabbat tuyg‘usi, farzandlarimiz, bugungi va kelajak avlodlarimiz uchun chinakam e'tiqodga, chinakam aqidaga aylansin. Shundan keyin sizu biz bu dunyodan armonsiz o‘tishga haqqimiz bo‘ladi, deb o‘ylayman. Milliy g‘urur, milliy iftixori baland millatni yengib bo‘lmaydi3. Shu tariqa milliy qadriyatlar masalasi davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Xalqimiz o‘zini haqiqatan ham ozod, erkin deb bilib, muhtojlik va qaramlik iskanjalaridan xalos bo‘lganini his eta boshladi. Ajdodlarimizning ruhi poklari va urf-odatlari, eng yaxshi an'analarimiz tiklangan sari barcha sohalarda islohotlar izchil amalga oshaverdi. Buyuk ajdodlarimizning ma'naviy meroslari tom ma'noda qadr topib, hayotimiz voqeligiga aylanib keta boshladi. Galdagi vazifamiz – shu ma'naviyatimiz sarchashmalarini va bobokalonlarimizning boy an'analarini davom ettirish bo‘lib qoldi.
1.2.Milliy qadriyatlarimizning qadr topishi – milliy tiklanishimizga zamin yaratish
³Yurtimiz istiqlolining dastlabki yillari ancha murakkab kechgani hech qachon yodimizdan chiqmaydi. Sobiq SSSR davrida ongi shakllangan va katta-katta mansablarga ega bo‘lib olgan kimsalar mustaqillik yo‘lini tanlagan O‘zbekistonning emin-erkin rivojlanishiga har tomonlama g‘ov bo‘lishga kishibilmas harakat qilishlari ham sezilib turardi. Ular el orasida g‘oyat ustamonlik bilan milliy qadriyatlarimizni yerga urishga, mustabid tuzum davri “an'analari”ni ko‘klarga ko‘tarishga, tariximizni buzib talqin qilib gapirishga, bu bilan yoshlarning ongini zaharlashga urinishlaridan aslo ko‘z yumib bo‘lmasdi. Bunday kimsalarga qarshi millatparvar Yurtboshimizning har bir nutqi yoki mehnatkashlar bilan uchrashuvlarda so‘zlagan fikrlaridan munosib javob topsa bo‘lardi. Bir o‘rinda ularni ayovsiz tanqid qilar ekan, o‘zini yangi siyosat tarafdori deb ko‘rsatib, istiqlol va mustaqillik haqida olijanob gaplarni sayrab yurgan soxta vatanparvarlar ham oramizda oz emasligiga e'tiborni qaratdi. Ular hozir payt poylab turgani, agar vaziyat sal o‘zgarsa, qiyinchiliklar sal oshib ketsa, bir dumalab yangi tuzum raqiblariga aylanib qolishlari hech gap emasligini, bunaqalardan juda ehtiyot bo‘lishimiz kerakligini uqtirdi. “Bir narsani aslo esdan chiqarmaylik: bugungi yorug‘ kunlarimizni ko‘rolmaydigan fitnachi va ig‘vogarlar hali ko‘p. Bu ichiqora mansabparast kimsalar turli fisqu fasod gaplarni tarqatib, elimizning jipsligini buzishga, vatandoshlar orasiga nizo va adovat urug‘ini sepishga harakat qilganlar va bundan keyin ham qiladilar,– deb ta'kidlagan edi Yurtboshimiz O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi XIII sessiyasida (1993 yil 2 sentyabrь) so‘zlangan “O‘zbekiston iqtisodiy siyosatining ustuvor yo‘nalishlari” sarlavhali nutqida.– Ularga nisbatan beparvo, loqayd bo‘lishga haqqimiz yo‘q. Negaki, bu joyda istiqlolimiz, Vatanimizning tinchligi-osoyishtaligi garovga qo‘yilgan. Fitnachilar va buzg‘unchilar bilan kurashish, ularni butunlay oramizdan chiqarib tashlash kerak. Ig‘vogarlarga zimdan tarafdor bo‘lib, ularning nog‘orasiga o‘ynab yurgan kimsalar anglab olsin: endi u xil nayranglar ketmaydi, ularga yo‘l qo‘ymaymiz. Xalqimiz kimning kim ekanini, kim cho‘ntagida tosh ushlab turganligini yaxshi anglaydi, kimni qo‘llab-quvvatlab, kimni boshdan soqit qilishni ham biladi! G‘animlar nimalar deb safsata sotmasin, O‘zbekiston rahbariyati va xalqining tutgan yo‘li qat'iy va mustahkam: biz doimo mehr-muruvvat, mehr-oqibat, yurtimizda tinch-totuvlik, xotirjamlikni saqlashga sodiq bo‘lib qolaveramiz. Vatandoshlarimiz bir-birlariga yelkadosh, ahil-inoq bo‘lib yashashida, yetim-esirlar, nogironlar, qariyalar va bolalar, qarovsiz va muhtoj kishilarimiz himoyasini tashkil qilishda o‘zimizning kuchimizni va mehnatimizni hech qachon ayamaymiz” Davlatimiz rahbarining 1995 yil 14 iyunda Navoiy kon-metallurgiya kombinati 3-gidrometallurgiya zavodi birinchi navbati ochilishiga bag‘ishlangan tantanada so‘zlangan nutqidagi ushbu so‘zlarga e'tibor bering:
“Bizning tariximiz – buyuk tarix. Bizning ulug‘ an'analarimiz bor. Uyalmasdan qo‘rqmasdan, dadil turib: ha, O‘zbekiston o‘z tarixi, o‘zining ezgu an'analari bilan faxrlanadi, deyish lozim. Bizning tomirlarimizda jahon ma'rifatiga salmoqli hissa qo‘shgan buyuk ajdodlarimiz qoni oqmoqda. Bu zaminda ezgulik va insonparvarlik, tinchlik va ahillik, yaxshilik, adolatning buyuk qadriyatlaridan ta'lim bergan buyuk mutafakkirlar yashab o‘tgan,– deb ta'kidladi Yurtboshimiz.– SSSR tarqalib ketganidan keyin biz tanlab olgan islohotlar yo‘li, mustaqilligimiz va istiqlolimizni mustahkamlash yo‘lining to‘g‘riligidir Albatta, o‘sha davrda bu – islohotlarimizning asta-sekin, bosqichma-bosqich amalga oshirilishi, O‘zbekiston modeli bosh tamoyillaridan biriga aylangan kuchli ijtimoiy siyosatimiz bilan izohlanar edi. Inson islohot uchun emas, islohot inson uchun, degan ulug‘ g‘oyalar bizning bosh shiorimizga aylanib qolgandi. Bunday sa'y-harakatlar asta-sekinlik bilan o‘z samarasini ko‘rsata boshladi. Yurtimiz mustaqilligi xalqimiz, har bir oila hayotida chinakam voqelikka aylanib boraverdi. Kundalik hayotimiz ma'no-mazmuni tubdan o‘zgarib borayotganini odamlar dildan his etaverdi. Xalqimiz mustabid tuzum davridagi qaramlik kishanlaridan ozod bo‘lish baxtini angladi. Istiqlol nashidasi qanchalik totli ne'mat ekani har bir inson qalbida o‘z ifodasini topaverdi. Milliy qadriyatlarimizning qadr topishi – milliy tiklanishimizga zamin yarataverdi. Muqaddas dinimiz, ona tilimiz, urf-odatlarimiz hayotimiz mazmuniga aylanib qoldi!⁴ Odamlar ongida o‘zlikni anglash o‘zgacha mazmun kashf etdi. Bularning barchasi farovon hayot va yorug‘ kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan qurishga, taraqqiyot yo‘lidan dadil qadam tashlashga beqiyos imkoniyatlar eshigini ochib berganini har bir fuqaro teran anglab yetdi. Bu borada davlatimiz rahbarining hayotbaxsh so‘zlari har bir vatandoshimizga ruhan quch-quvvat baxshida etdi. “Odamlar ruhiyatini o‘zgartirish borasidagi harakatlarimiz ham sezilarli natija bermoqda. Odamlar asta-sekin boqimandalik kayfiyatidan xalos bo‘lmoqda. Bu hol, ayniqsa, yoshlar orasida kuzatilayotgani kishini quvontiradi,– deb ta'kidladi Yurtboshimiz.– Bir paytlar qaramlik tufayli don, go‘sht, sut singari asosiy tirikchilik vositalariga ham muhtoj bir ahvolga tushib qolgan edik. Biz mana shunday vaziyatda mustaqil davlat qurishga kirishdik. Birovga qaramlik, boqimandalik kayfiyatining asta-sekin dunyoqarashimizdan yo‘qolib borayotgani katta yutuqlarimizdan biridir. Yon-atrofimizdagi ko‘pgina davlatlar faqat o‘zini saqlab qolish haqida qayg‘urayotgan bo‘lsa, biz kelajak rivoji haqida, iqtisodiy-ma'naviy taraqqiyot haqida o‘ylamoqdamiz. Bu haqiqatni ochiq e'tirof etmasak, menimcha, gunoh bo‘ladi. O‘zligini anglagan va o‘zgalarni ham tan oladigan, o‘z madaniyati, san'ati va ko‘p asrlik noyob merosini yanada boyitish haqida doimo qayg‘uradigan xalq bilan har qancha faxrlansa arziydi. Biz istiqlol sharofati tufayli erishgan eng katta yutug‘imiz odamlarda paydo bo‘layotgan va tobora mustahkamlanib borayotgan kelajakka ishonch va mas'uliyat tuyg‘usidir” Hamisha el orasida bo‘lgan davlatimiz rahbarining quyidagi e'tirofi ham dilingga g‘urur baxsh etadi: “Men joylardagi uchrashuvlarda, kundalik muloqotlarda hayotdagi yangi va yaxshi ishlar tufayli odamlar yuzida ishonch, mamnuniyat ifodasi aks etib turganini ko‘rsam, bir olam kuch-g‘ayrat topaman. Egniga to‘n, boshiga do‘ppi kiygan, qo‘li qadoq mehnatkash kishilar bilan, farishtali otaxonlar bilan uchrashganimda, ularning yuz-ko‘zida, chehrasida o‘tgan kunidan rozilik, hayotdan xursandlik alomatlarini ko‘rsam, boshim ko‘kka yetguday bo‘ladi. Ular bizning ishlarimizni qo‘llab-quvvatlab turganini, ularning yuragida ertangi kunga ishonch barqaror ekanini his etmoqdan ortiq baxt bormi!”Buyuk ajdodlarimizdan meros bo‘lib qolgan bebaho ma'naviy boylik – asl qadriyatlarimizning sarchashmalaridir. Asrlar mobaynida xalqimizning yuksak ma'naviyat, adolatparvarlik, ma'rifatsevarlik kabi ezgu fazilatlari bugungi davr yoshlari uchun o‘ziga xos hayot maktabiga aylangan. Ayniqsa, Xoja Ahmad Yassaviy, Xoja Bahovaddin Naqshband, Imom al Buxoriy, Imom at Termiziy, Amir Temur, Mirzo Ulug‘bek, Alisher Navoiy, Bobur Mirzo kabi daholarning o‘lmas asarlari bizni avvalo boy o‘tmishimiz, asl qadriyatlar va boshqa milliy-ma'naviy boyliklarimiz bilan oshno qiladi. Bugungi yoshlar, zamondoshlar ana shu ma'naviy xazinalardan istalgancha bahramand bo‘lishi mumkin. Qadriyatlarimiz qadrini amalda har o‘zbek bir oilasida, mahalla-ko‘yda ko‘rasiz. To‘y-ma'rakalar, hayitu hasharlar mahallalarimizda o‘zgacha aks etadi. Shu tariqa mahallalarda jamoatchilik fikri shakllanadi. Bu esa xalqimizning turmush tarzi, ota-bobolardan bizga meros bo‘lib kelayotgan tafakkur tarzidir.
Istiqlol tuhfa etgan eng ulug‘ ma'naviy ne'mat – muqaddas dinimiz hisoblanadi. Milliy qadriyatlarimiz ana shu dinimiz bilan payvasta bo‘lib ketganini izohlashga hojat yo‘q. Islom dini – bu biz uchun ham imon, ham axloq, ham diyonat, ham ma'rifat sarchashmasidir. Bu chashmadan bahramand insonning iymoni but bo‘ladi. Ko‘hna tariximiz har bir davri diniy qadriyatlar bilan hamohang ekanligi yaxshi ma'lum. Muqaddas dinimiz har doim odamlarni o‘z-o‘zini idora etishga, yaxshi xislatlarini ko‘paytirib, yomonlaridan xalos bo‘lishga chorlagan. Asrlar davomida din odamlarni eng ulug‘ maqsadlar yo‘lida birlashishga, hamjihat bo‘lishga undagan. Xalqimiz turmushida, hayotida katta o‘rin tutgan “Otang bolasi bo‘lma, odam bolasi bo‘l” degan hikmatning yashovchanligida ham aynan diniy qoida va odobning o‘rni benihoyadir. Din xalq ma'naviyati va ma'rifatining yuksalishiga katta hissa qo‘shib kelgan ilohiy ne'mat. Bugungi dinga bo‘lgan munosabat davlat siyosati darajasiga ko‘tarilishi ham mustaqillik sharofatidir. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga muvofiq davlat ishlaridan ajratilgan holda bizning mustaqil, hur, ko‘pmillatli mamlakatimizda islom dini bilan bir qatorda o‘ndan ortiq boshqa konfessiyalar ham emin-erkin faoliyat ko‘rsatmoqda. Bu konfessiyalarning vakillari biz bilan yelkama-elka turib, O‘zbekiston xalqlarining farovonligi va ravnaqi uchun astoydil mehnat qilayotganliklarini e'tirof etish maqsadga muvofiqdir. Kezi kelganda aytish shrinliki, uzoq yillik mustabid tuzum davrida dinga va boshqa milliy qadriyatlarimiz munosabat qay ahvolda bo‘lganini Yurtboshimizning 1990 yil 24 fevralь kuni⁵ O‘zbekiston SSR, mahalliy sovetlarning xalq deputatlari va jamoatchilik vakillari ishtirokida bo‘lib o‘tgan kengashda so‘zlangan ma'ruzasida bayon etilgan so‘zlaridan ham anglash mumkin: “Afsuski, chetdan kelgan ba'zi bir odamlar ana shy narsa bilan hisoblashmagan paytlar bo‘ldi. Hatto o‘zimizdan chiqqan ayrim rahbarlar Navro‘z bayramiga, milliy kiyim-kechakka qarshi chiqdi. Shu darajaga borib yetdikki, qarindoshini ko‘mish marosimida qatnashishga ham eskilik sarqiti, deb qaraldi, bunday odamlarga, ayniqsa, rahbarlarga nisbatan tazyiq o‘tkazildi. Dindorlar bilan muloqotda bo‘lish, ular bilan bamaslahat ish yuritish masalalarini qo‘yavering. Xullas, bo‘lganicha bo‘ldi. Shuning uchun bugun bu ishlarni qattiq qoralashimizni, xalq an'analariga, uning merosiga, odamlarning diniy e'tiqodlariga qat'iy hurmat va e'tibor bilan qarash kerakligini yana bir bor uqtirib o‘tmoqchiman”Shu o‘rinda davlatimiz rahbari Islom Karimovning bu otashin so‘zlari qaysi davrda aytilayotganiga ham e'tibor qaratish zarur. Din – afьyundir, deya u haqda biror rahbar, hatto oddiy odamlar ham tilga olishi mumkin bo‘lmagan sobiq mustabid tuzum davrida respublika minbaridan shunchalik so‘z yuritishning o‘zi beqiyos ma'naviy jasorat emasmi! Sobiq mustabid tuzumning ko‘rinmas nayzalari avvalo ma'naviyatimizga qaratilgan edi. Muqaddas dinimiz bilan bir qatorda ona tilimiz, milliy urf-odatlarimiz ham beayov toptaldi. Milliy qadriyatlarimizni shu qadar toptash o‘sha davrda davlat siyosati darajasida edi… Respublikamizga boshqa mintaqalardan jo‘natilgan kadrlarning ba'zilari tub yerli aholimizning ehtiyojlari va kulfatlariga hamdard bo‘lish u yoqda tursin, balki partiya, sovet va huquqni muhofaza etish organlari va boshqa organlarda o‘zlarining rahbar lavozimlariga tayinlanishlarini o‘zboshimchalik qilish uchun berilgan yorliq deb bilganlar. Tabiiyki, hech bir zot bu xunrezlarga qarshi maydonga chiqib gapirishiga yo‘l qo‘yilmasdi. Shunday mudhish va murakkab bir davrda Islom Abdug‘aniyevich Karimovning O‘zbekiston Respublikasi rahbari sifatida yuksak minbarlardan turib baralla aytgan so‘zlari xalqimizda o‘ziga milliy uyg‘onish davrini boshlab bergan edi, desak ayni haqiqatni aytgan bo‘lamiz:
“Xalqning juda boy tarixi va madaniyatini, o‘lkaning o‘ziga xos noyob xususiyatlarini bilmagan va bilishni ham istamagan bu odamlar respublika hayotini bosib-yanchib, qing‘ir o‘zanga solishga kirishdilar,– degan edi davlat rahbari Islom Karimov O‘zbekiston Kompartiyasining XXII s'ezdida so‘zlangan ma'ruzasida.– Xalqning ko‘p asrlik an'analari, madaniyati, urf-odatlari va ma'naviy qadriyatlarini mensimaslik elni juda ranjitdi. Ayrim mahalliy rahbarlar ham amal pillapoyasidan ko‘tarilishga harakat qilib, o‘zlarini ajdodlarini unutgan manqurtlar deb shosha-pisha e'lon qildilar. Xalqning urf-odatlari, an'analari, madaniyati obdan oyoq osti qilindi, ona tilining qo‘llanish sohasi sun'iy tarzda cheklab qo‘yildi. Hatto, shundoq ham milliy an'analardan ancha olisda bo‘lgan ayrim san'at turlari ham kimlargadir maqbul bo‘lmay qoldi va ularni yangilashga urindilar. Hatto milliy libos ham qoralandi”. Shu o‘rinda aytish joizki, odamlar milliy an'analar bo‘yicha to‘y qilish, qarindosh-urug‘larni dafn etishga ham cho‘chib qolgan edilar. Buni baynalmilalchilik shiorlari bilan niqoblashga beo‘xshov urinishlarining baynalmilalchilikka mutlaqo aloqasi yo‘q edi. Davlatimiz rahbari oshkora aytganidek, bu ishlarning hammasi amalga intilgan, “ob-havo”ga qarab ish yuritgan kishilarning qilmishi edi. Ammo qilg‘iliqni qilib qo‘ygan ana shu arboblar eng asosiy narsani — xalqni unutib qo‘yishdi. Xalq esa hech qachon milliy o‘ziga xoslik yo‘qolib ketishiga rozi bo‘lmaydi .O‘sha davrda bu haqiqatni oshkora aytish qanchalik ulkan jasorat bo‘lsa, buyuk ajdodlarning tavallud kunlarini nishonlash va merosini o‘rganish borasida amalga oshirilgan ishlar chinakam mardlik va matonat edi⁶.
1990 yil sentyabrь oyida respublikamizda ulug‘ alloma, hadis ilmining mo‘'tabar namoyandalaridan biri, vatandoshimiz Abu Iso Muhammad ibn Iso at-Termiziy tavalludining 1200 yilligi nishonlanishi o‘sha davr uchun g‘oyat ulkan voqelik edi. Respublikamiz rahbari Islom Karimovning “Abu Iso Muhammad ibn Iso at-Termiziy tavalludining 1200 yilligiga bag‘ishlangan xalqaro ilmiy anjuman ishtirokchilariga” yo‘llagan tabrigida bayon etilgan quyidagi so‘zlarni hayajonsiz o‘qish qiyin:
“Qadimiy Movarounnahr va Xuroson farzandlarining jahon ilmu ziyosi tarixiga zarvaraqlar ila bitilgan asarlari oz emas. Imom Buxoriy, Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino, Muso Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Rudakiy, Ulug‘bek, Jomiy, Navoiy, Bobur, Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon, Fitrat va boshqa yuzlab zotlarni jahon yaxshi biladi. Bu zakiylar silsilasida Imom at-Termiziyning aziz nomlari ham yorug‘ yulduzday charaqlab turibdi.
Bugungi kunda Termiziyning ma'naviy meroslari nafaqat ahli din orasida, balki dunyoviy ilm sohiblari, keng miqyosdagi ahli jamoa orasida ham o‘z qadrini topayotir. U kishining shoh asarlaridan “Kitob al-jome' as-Sahih” hozirga qadar hadis ilmining asosiy manbalaridan biri hisoblanadi. Allomaning asrlar davomida fozilu fuzalolarga dastur bo‘lib kelgan aqlu odob, insofu diyonat, adolatu insonparvarlikni targ‘ib etguvchi g‘oyalari serdolg‘a davrimizning murakkab va ziddiyatli axloqiy-ma'naviy masalalarini hal etishda zamonaviy ahamiyat kasb etadi” Aynan bu voqea yuz berganiga roppa-rosa 26 yil to‘lmoqda. Yurtimiz mustaqillikka erishishidan bir yil ilgari davlatimiz rahbarining qat'iy sa'y-harakatlari bilan amalga oshirilgan ishlar haqida hayrat ichra so‘z yurityapmiz. E'tibor bilan qaralsa, bugun bu voqealar oddiy hodisadek tuyuladi. Chindan-da, istiqlolga erishganimizdan buyon mamlakatimizda qad rostlagan va ta'mirlangan obidalar, ziyoratgohlar, ko‘hna minoralarning soni bor, sanog‘i yo‘q! Imom al Buxoriy ansamblidan tortib Muhammad ibn Iso at-Termiziy ziyoratgohigacha dunyo ahlini o‘ziga maftun etmoqda. Ko‘hna Samarqand, Buxoro va Xiva shaharlaridagi o‘nlab tarixiy obidalar, masjid va madrasalar, turfa inshootlarning qaytadan chiroy ochgani haqida harqancha to‘lqinlanib so‘zlasang arziydi. Yurtimizga tashrif buyurgan xorijlik sayyohlardan biri aytganidek, O‘zbekiston – ziyoratgoh shaharlar o‘lkasiga aylangan! Qadimiy minoralar bilan bir qatorda zamonaviy binolarning ham ta'rifiga til ojizlik qiladi.
Bu serjilo imoratlarning asl poydevori esa – ma'naviyatdir! Azaldan ma'naviyat, ilm-ma'rifat sohibi bo‘lgan buyuk ajdodlarimizning tafakkur yog‘dulari ila shuncha bunyodkorlik ishlari amalga oshirilganini izohlashga hojat bo‘lmasa kerak. Davlatimiz rahbarining ta'biri bilan aytganda, yillar, asrlar sinovida toblangan, ko‘pni ko‘rgan, bugun erkinlik havosidan nafas olib yashayotgan, o‘z qadr-qimmatini, insoniy sha'nini, ne-ne ulug‘ zotlarning vorislari ekanini, o‘zligini anglagan, milliy g‘urur va iftixorini tiklagan, xalqaro maydonda o‘ziga munosib o‘rin egallab borayotgan, o‘z kuchi va ertangi kuniga ishongan, o‘z yurti, o‘z farzandlarining kelajagi farovon bo‘lishiga intilayotgan bizning xalqimizni hech qanday kuch to‘xtatolmaydi.Bir o‘rinda davlatimiz rahbari mamlakatimizda mustaqillik yillari erishilgan yutuqlarimiz haqida so‘z yuritar ekan, bunday paytda birinchi navbatda, katta-katta raqamlar keltirilishini izohladi. Lekin raqam va ko‘rsatkichlar qanchalik salmoqli bo‘lmasin, biz erishgan marralarning mohiyati va ahamiyatini to‘la ochib bera olmaydi. Kimki mustaqillik yillarida O‘zbekiston qo‘lga kiritgan muvaffaqiyatlarni ko‘rmoqchi bo‘lsa, avvalo odamlarning, xalqimizning yuziga, ko‘ziga qarasin. Maktab, litsey va kollejlarda ta'lim-tarbiya olayotgan bolalarning chehrasiga boqsin. Shuni mamnuniyat va faxr-iftixor bilan aytish joizki, bugungi yosh avlod – o‘g‘il-qizlarimizning chehrasiga boqqan kishi tom ma'noda buyuk yurt farzandlarini ko‘rib quvonadi⁷.
Modomiki, mustaqillik farzandlari hisoblanmish yosh avlodning bugungi kamoli haqida ham so‘z yuritar ekanmiz, ularning har tomonlama yetuk, barkamol voyaga yetishi uchun avvalo mustahkam qonunchilik bazasi yaratilganini eslash o‘rinli. Xususan, 22 ta qonun, Prezidentimizning 26 ta Farmon va qarori, Vazirlar Mahkamasining 41 qarori, 30 dan ortiq me'yoriy-huquqiy hujjatlar qabul qilinib, hayotga izchil tatbiq etilmoqda. Bundan tashqari, yillarga nom berishda yoshlarning manfaatlari alohida e'tiborga olinayotir. Xususan, 2000 yil “Sog‘lom avlod yili”, 2001 yil “Onalar va bolalar yili”, 2008 yil “Yoshlar yili”, 2010 yil “Barkamol avlod yili”, 2014 yil “Sog‘lom bola yili”, 2016 yil “Sog‘lom ona va bola yili”, deb e'lon qilinib, bu borada davlat dasturlari qabul qilingan. O‘zbekiston xalqining bosh maqsadiga aylangan hech kimdan kam bo‘lmaydigan barkamol avlodni voyaga yetkazish orzusini ro‘yobga chiqarish maqsadida mustaqillikning ilk kunlaridanoq yurtimizda ta'lim tizimini tubdan isloh etishga ustuvor ahamiyat qaratildi.
Dunyo bilan bo‘ylashish avvalo jahon tillarini puxta egallashdan boshlanadi. Shuni hisobga olgan holda Prezidentimiz qarori bilan 2013 yilda ta'lim-tarbiya sohasida xorijiy tillarni yanada chuqur o‘rgatish tizimi joriy etildi va mamlakatimizda chet tillarni birinchi sinfdan o‘qitish yo‘lga qo‘yildi. Mamlakatimizning barcha hududlarida xorijiy tillarni bir xil sharoitda o‘qitish, qishloq joylarga yuqori malakali chet tili o‘qituvchilarini jalb etishga ham alohida e'tibor qaratildi.
Prezidentimiz 2014 yilda Samarqandda bo‘lib o‘tgan “O‘rta asrlar Sharq allomalari va mutafakkirlarining tarixiy merosi, uning zamonaviy sivilizatsiya rivojidagi roli va ahamiyati” mavzuidagi xalqaro konferentsiyaning ochilish marosimidagi nutqida “Men yoshlarimizga murojaat qilar ekanman, ularga doimo: “Biz buyuk ajdodlarimiz bilan faxrlanishimiz, g‘ururlanishimiz kerak”, deb aytaman. Ayni vaqtda “Faqat g‘ururlanishning o‘zi yetarli emas, kelinglar, o‘zimiz ham, xuddi ular kabi, mana shu bebaho merosga o‘z hissamizni qo‘shaylik!” deb takrorlayman”, deya ta'kidlagan edi. Ana shu ezgu da'vat O‘zbekistonimizdagi millionlab yoshlarni doimo yuksak marralar sari dadil qadam tashlashga undaydi.
Mustaqillik biz uchun avvalo o‘zligimizni anglash imkonini berdi. O‘zlik, deganda butun borlig‘imiz, tomirlarimizdan oqayotgan buyuk ajdodlar qoni, bebaho ma'naviy boyliklar, ilmu ma'rifat, zamonaviy texnologiyalar sohalarida erishilayotgan yutuqlar ko‘z o‘ngingizda namoyon bo‘ladi. Bu haqda gapirganda muhtaram Yurtboshimizning quyidagi so‘zlarini eslash maqsadga muvofiqdir: “Mustaqillik biz uchun avvalo o‘zligimizni anglash, insoniy qadrimizni, urf-odat va qadriyatlarimizni, muqaddas islom dinimizni, buyuk ajdodlarimiz, aziz avliyo va allomalarimizning tabarruk nomlari va merosini, g‘urur va iftixorimizni tiklash, yosh avlodimizni milliy va umumbashariy qadriyatlar ruhida tarbiyalash kabi beqiyos imkoniyatlar ochib berganini alohida ta'kidlash zarur”
So‘zimizni sobiq mustabid tuzum davrini ko‘rgan va mudhish kunlarni boshidan o‘tkazgan avlod haqidagi fikrlar bilan boshlagan edik. Ularning ko‘z o‘ngida mustaqillik hayot ma'no-mazmunini tubdan o‘zgartirib yuborgani baayni haqiqat. Xalqimizni qaramlik kishanlaridan ozod qilgan istiqlol qanchalik ulkan baxt ekanini – baxtsizlik girdobidan ozod bo‘lib kelganlar teranroq his etadilar. Toptalgan qadriyatlarimiz, dinu diyonatimiz ne-ne mashaqqatlar evaziga tiklandi. O‘zligimizni anglash qanchalik baxt ekanini bildik. Kelgusida bundan-da farovonroq yashashimiz, dunyoda hech kimdan kam emasligimiz va hech kimdan kam bo‘lmasligimizni his etganing sari qalbing iftixor tuyg‘usi ila jo‘sh uradi.