Mundarija: Kirish I. Bob Bozor iqtisodiyoti sharoitida valuta siyosatining ilmiy asoslari

III.Bob Iqtisodiyotni erkinlashtirish davrida valuta siyosatini takomillashtirish yo’nalishlari
3.1. Banklararo valyuta bozorini axborot ta'minoti
O’zbekiston Respublikasining zamonaviy valyuta tizimi 1994 yilning 1 iyulidan boshlab, ya’ni milliy valyuta-so’mning muomalaga kiritilishi bilan shakllandi.
1991 yilda O’zbekiston tarixiy g’alabaga-siyosiy mustaqillikka erishdi. Ammo iqtisodiy mustaqillikka erishishning iloji bo’lmadi. Chunki, har qanday mamlakat iqtisodiy mustaqilligining muhim belgisi bo’lgan milliy valyutani muomalaga kiritishning iloji bo’lmadi. Buning asosiy sabablari sifatida quyidagilarni ko’rsatish mumkin:
1. 1991 yilda O’zbekistonning tashqi savdo aylanmasini 60 foizdan ortiq qismi Rossiya Federatsiyasining hissasiga to’g’ri kelar edi. Bunday sharoitda “rubl zonasi”da qolish orqali Rossiyadan import qilinayotgan tovarlarni rublda to’lash va shuning asosida xorijiy valyutadagi zaxiralarni tejab qolish mumkin edi.
1991 yilda O’zbekiston siyosiy mustaqillikka erishdi, ammo iqtisodiy mustaqillikka erisha olmadi. Chunki, milliy valyutani muomalaga kirita olmadik. Mustaqil O’zbekiston davlatining asoschisi, mamlakat Prezidenti I.A. Karimov qat’iy turib, O’zbekiston rubl hududida qoladi, degan fikrni aytdilar. Ushbu xulosaning naqadar asosli va to’g’ri ekanligini vaqt ko’rsatdi. Ya’ni, O’zbekiston rubl hudida qolish natijasida to’lov balansining holatini keskin yomonlashishiga yo’l qo’ymadi.
2. O’zbekiston Markaziy bankida milliy valyutani muomalaga chiqarish va pul muomalasini tartibga solish borasida hech qanday tajriba yo’q edi. Sobiq Ittifoq davrida pul muomalasini tashkil qilish va tartibga solish masalalari bilan faqat Ittifoq Davlat banki shug’ullangan. Ittifoqdosh Respublikalarda bu borada hech qanday vakolat bo’lmagan.
Umuman olganda, sobiq Ittifoq davridagi ijtimoiy va iqtisodiy ahvolimiz ayanchli edi.
Devalvatsiya va qayta baholash milliy valyutaning chet el valyutalariga yoki xalqaro hisob birliklariga nisbatan kursi bozorga nisbatan oshirilgan yoki past baholangan taqdirda pul-kredit siyosatining usuli sifatida foydalaniladi. Devalvatsiya - bu milliy valyuta kursining pasayishi, revalvatsiya - uning kursining oshishi.
Devalvatsiya va revalvatsiya tushunchalarining mazmuni pul va valyuta tizimlarida sodir bo'layotgan o'zgarishlar bilan bog'liq holda o'zgardi. Oltin standarti davrida devalvatsiya davlat tomonidan pul birligining rasmiy oltin tarkibining kamayishini, qayta baholash esa uning oltin tarkibining oshishini anglatardi. Jahon iqtisodiy inqirozi 1929-1933 yillar oltin standartining qulashiga olib keldi. Shundan keyin va 1976-1978 yillarda oltin paritetlari bekor qilinmaguncha. devalvatsiya va revalvatsiya nafaqat oltin tarkibini, balki milliy valyutalarning chet el valyutalariga nisbatan kursini ham o'zgartirishni anglatardi. valyuta devalvatsiyasi banklararo kreditO'zgaruvchan valyuta kurslari sharoitida bozorda har kuni devalvatsiya va revalvatsiya o'z-o'zidan sodir bo'ladi va valyuta kurslarining o'zgarishi faqat davriy ravishda qonun bilan belgilanadi.
Misol: 1967 yil 18 noyabrda funt sterling rasman 2,8 dollardan 2,4 dollarga tushdi. Shunday qilib, devalvatsiya (D) quyidagicha bo'ldi:
D \u003d (2,8 -2,4) / 2,8 x 100% \u003d 14,3%.
Funt sterling bilan bir vaqtda qadrsizlanmagan xorijiy davlatlarning valyutalari qimmatlashdi. Shu bilan birga, chet el valyutasini qayta baholash foizi (masalan, $) ni tashkil etdi:
R \u003d (1 / 2,4 - 1 / 2,8) / 1 / 2,8 x 100% \u003d (0,41- 0,35) / 0,35 x 100% \u003d 16,7%
Natijada, devalvatsiya bo'yicha mukofotni quyidagilar oladi:

• 
  Britaniya eksportchilari dollar daromadlarini funt sterlingga almashtirishdan;
  
• 
  Ingliz qarzdorlari funt sterlingdagi qarzni to'lash;
  
• 
  Tovarlarni funt sterlingda to'laydigan amerikalik importerlar;
  
• 
  Amerikalik qarzdorlar funt sterlingdagi qarzni to'lash;
  
• 
  dollarga kredit bergan kreditorlar.
  

Shu bilan birga, quyidagilar zarar ko'radi:

• 
  $ ga tovar sotib olayotgan ingliz importchilari;
  
• 
  Ingliz qarzdorlari o'z qarzlarini dollarda to'laydilar;
  
• 
  Amerika eksportyorlari tovarlarni dollarga sotadilar va o'z daromadlarini funt sterlingga almashtiradilar;
  
• 
  Amerikalik qarzdorlar qarzni dollarda to'laydilar;
  
• 
  funt sterlingda kredit bergan kreditorlar.
  

Valyuta bozori global kompyuter tarmoqlariga asoslanadi, ularning tugunlarida valyuta birjalari va konversion operatsiyalarni amalga oshiruvchi yirik banklar joylashgan. Tarmoq bozorning har bir ishtirokchisiga yetib boradi va real vaqtda tranzaktsiyalarni amalga oshirish imkonini beradi.
Valyuta birjalarining ishi, birjalar va valyuta operatsiyalari uchun birjalardan farqli o'laroq, ma'lum bir binoda va ma'lum soatlarda emas. Telekommunikatsiya texnologiyalarining rivojlanishi tufayli dunyoning yetakchi moliya institutlarining aksariyati birja xizmatlaridan bevosita va vositachilar orqali kechayu kunduz foydalanadi. Eng yirik jahon birjalari London, Nyu-York va Tokio valyuta birjalaridir.
Iqtisodiyoti oʻtish davridagi bir qator mamlakatlarda valyuta birjalarining funksiyalariga yuridik shaxslarga valyuta ayirboshlash va bozor kursini shakllantirish kiradi.