Mundarija Kirish I bob donni mahsulotlarini xalq xojaligidagi ahamiyati

Don massasi tarkibidagi madaniy ekinlarning qiyin ajraluvchan 
urug‘lariga bahorgi bug‘doyda arpa, marjumak; arpada bug‘doy va suli; kuzgi 
bug‘doyda javdar va arpa; sulida arpa kiradi. Marjumak tarkibidagi qiyin ajraluvchan 
urug‘larga bug‘doy va arpa urug‘lari kiradi.
Don massasi tarkibidagi qiyin ajraluvchan begona urug‘larga marjumak 
tarkibida yovvoyi marjumak, yovvoyi turp, ko‘k bo‘tako‘z; bug‘doyda - ko‘k 
bo‘tako‘z, yovvoyi marjumak safora; arpa va sulida yovvoyi arpa va ko‘k bo‘tako‘z, 
yovvoyi turp; tariqda- itqo‘noq, g‘umay, yirik va mayda donli tariq, ko‘k bo‘tako‘z, 
pushti talxa, xazorangul, randak, yovvoyi tariq va suli urug‘lari kiradi. Yonma-yon 
ombor yoki shtabellarda bir turdagi qishloq xo‘jalik ekinining ikki xil navdagi 
urug‘larini yoki o‘zaro o‘xshash urug‘larni saqlash taqiqlanadi. Yonma-yon 
joylashgan ombor bo‘limlari don bilan taxminan 15 sm dan pastroqda to‘ldiriladi [4].

---

31 
Alohida bo‘linmalari mavjud bo‘lmagan yalpi omborlarda navdor urug‘larni 
saqlashda vaqtinchalik bo‘linmalar tashkil qilish uchun mahsus to‘siqlardan 
foydalaniladi. Bunda to‘siqlar yordamida hosil qilingan bo‘limlar orasida kengligi 1 
m dan kam bo‘lmagan yo‘laklar qoldirilishi kerak.
Urug‘lar qoplarda keltirilganda quyidagilar amalga oshirilishi kerak:
-urug‘ to‘ldirilgan qoplar asfalt yoki beton polli omborlarda poldan kamida 15 
sm yuqoriga, taxta tagliklarga joylanishi kerak;
-qoplarni ikkitadan yoki uchtadan joylash zarur. Beshtalik taxlash usuli 
tavsiya etilmaydi.
-shtabellar orasi, shuningdek devor va shtabellar orasida kamida kengligi 0,5 
m bo‘lgan yo‘laklar qoldirilishi kerak. Donlarni yuklash-tushirish ishlari uchun 
yo‘laklar kengligi kamida 1,25 m bo‘lishi kerak. Ayrim turdagi donlar uchun ombor 
hajmini aniqlashda don naturasidan aniqlanadigan 1 m
3 
urug‘larning og‘irligini, don 
uyumi balandligini va qoplardan tashkil topgan shtabelning balandligini bilish zarur.
Ayrim don va urug‘larning og‘irligi, don uyumlari balandligi, shuningdek 
shtabellar balandligi (standart namlikda) 4 va 5-jadvallarda keltirilgan.
Don uyumi va qoplar shtabelining balandligi don turi va mavsumdan kelib 
chiqib 5-jadval bo‘yicha belgilanadi.
Donlar uyum holatida saqlanganda omborning zarur hajmi quyidagi 
formuladan aniqlanadi:
(1)
Bu yerda:
M - joylanayotgan don massasi, t da;
В - uyum balandligi, m da;
K – 1m
3 
donning og‘irligi, t da;

---

32 
Qoplarga qadoqlangan don va urug‘lar uchun zarur ombor hajmini aniqlash 
uchun partiyadagi qoplar soni va og‘irligi, qoplar shtabelining balandligi, shtabel 
egallagan maydon va yo‘laklar maydonini bilish kerak.
Odatda, yon tomoni bilan joylashgan standart qop ikkitadan terilganda 0,36 
m
2
(0,9×0,4=0,36) joyni, qoplar uchtadan yoki beshtadan terilganda 0,45 m
2 
(0,9×0,5=0,45) maydonni egallaydi. Agar bunga qoplar ikkitadan terilganda, ular 
orasidagi 10 sm qoldirilgan joy ham qo‘shilsa, ikkitalik usulda terilgan ikkita qop 0,82 
m
2 
(0,9×0,4 ×2+0,10=0,82), uchtalik qop 1,35 m
2 
(0,9×0,5x3=1,35), bitta beshtalik 
qop esa 2,25 m
2 
(0,9×0,5×5=2,25) maydonni egallaydi. Shtabellar va ombor devorlari 
orasidagi masofa 0,5 m dan 1,0 m gacha bo‘lishi kerak.
2.3-jadval  
Donlarning massasi, t/m
3
 da (L.A.Trisvyatskiyga ko’ra)
Don turi
Don massasi t/m
3 
Bug‘doy
0,730-0,850
Javdar
0,670-0,750
Makkajo‘xori
0,680-0,820
Arpa
0,580-0,700
No‘xat
0,750-0,850
Loviya
0,700-0,800
Marjumak
0,560-0,650
Suli
0,400-0,550
Tariq
0,670-0,730
Kungaboqar
0,275-0,450
Zig‘ir
0,580-0,680
Xashaki lyupin
0,730-0,800