Mundarija: Kirish i-bob. Go’sht va go’sht maxsulotlariga ishlov berish

 
 
 
 
 
 
 

---

59 
 
 
 
 
 
 
 
 
III-Bob. Hayotiy faoliyat xavfsizligi 
3.1. MEHNAT MUHOFAZASI QONUNLARI, ULARDAN FOYDALANISH VA 
JAVOBGARLIK TURLARI. 
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining IX bobning bir qancha 
moddalarida Insonning iqtisodiy va ijtimoiy huquqlari, 43-52 moddalarida inson 
huquqlari, burchlari va erkinliklari belgilangan. Mehnatni muhofaza qilish 
to’g’risidagi qonunning 1-7 moddalarida umumiy qoidalar, 8-15 moddalarida 
mehnatni muhofaza qilishni ta‘minlash, 16-21 moddalarida ishlovchilarning 
mehnatini muhofaza qilishga doir huquqlarini ruyobga chiqarishdagi kafolatlar 
ifodalangan, 22-29 moddalarida mehnatni muhofaza qilishga doir qonunlar va 
boshqa me‘yoriy hujjatlarga rioya etilishi ustidan davlat va jamoatchilik nazorati 
o’z aksini topgan. O’zbekiston Respublikasi Oliy majlisi 1995 yil 21 dekabrda 
O’zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksini tasdiqladi. Kodeksning VI-bobida 
mehnat shartnomasining mazmuni, shakli, muddati (73-76 moddalar), ishga qabul 
qilish va dastlabki sinov muddati (77-87 moddalar), mehnat shartnomalarining 
bekor qilinishi (97-113 moddalar) masalalari yoritilgan. 217 moddada xodimlarni 
so’t, davolash-profilaktika, oziq-ovqat, gazli suv, shaxsiy himoya va gigiena 
vositalari bilan ta‘minlash o’z aksini topgan. 
Mehnat nizolari masalalari XV bobda yoritilgan bo’lib unda mehnat nizolarini 
ko’rib chiqilgan a‘zolar (260-modda), xalq sudlari (267-269 moddalar), mehnat 
nizosini hal qilishni so’rab murojaat etish muddatlari (270-modda). Mehnat 

---

60 
shartnomasini g’ayriqonuniy ravishda bekor qilishda yoki xodimni boshqa ishga 
o’tkazishda aybdor bo’lgan mansabdor shaxs zimmasiga moddiy javobgarlik 
yuklash (274-modda) masalalari o’z aksini topgan. Davlat ijtimoiy sug’urtasi 
masalalari XVI bobning 282-291 moddalarida keltirilgan. Davlat ijtimoiy 
sug’urtasi hisobidan beriladigan ta‘minot turlari (284-modda), homiladorlik va 
tug’ish nafaqasi
(286-modda), dafn etish marosimi uchun beriladigan nafaqa (288-
modda), qarilik boyicha nafaqa (289-modda), nogironlik nafaqasi (290-modda), 
boquvchisini yo’qotganlik nafaqasi (291-modda), mehnatni muhofaza qilish 
qonunlarining asosiy nizomlarini rivojlantirish davlat qo’mitalari, vazirliklar va 
boshqarmalar tomonidan ishlab chiqiladi va tarmoq kasaba uyushmalari 
qo’mitalari bilan kelishilgan holda har xil me‘yoriy hujjatlar amalga tadbiq etiladi. 
Me‘yoriy hujjatlar tizimida muhim o’rinni mehnat muhofazasi boyicha 
qo’llanmalar egallab ular alohida kasb, ish turlari boyicha tuziladi. 
Davlat qonunchiligi mehnat muhofazasi qoida va me‘yorlarining buzilishi 
uchun qat‘iy javobgarlik belgilaydi. 
Javobgarlik turlari 3 ga bo’linadi: 
Ma‘muriy javobgarlik - uyaltirish, xayfsan e‘lon qilish, vaqtincha yoki 
butunlay past darajali ishga o’tkazish, imtiyozlarni cheklash. 
Jinoiy javobgarlik - O’zbekiston Respublikasi jinoyat-protsessual Kodeksiga 
binoan olib boriladi. Masalan:
- qoidaning buzilishi baxtsiz hodisaga olib kelsa, bir yilgacha axlok tuzatish 
ishlariga yoki ozodlikdan mahrum qilish yoki 5 minimal ish haqi miqdorida jarima 
yoki ishdan bushatish choralari qo’llanadi; 
- korxonadan chiqayotgan chiqindilar tufayli havo va suv xavzalarining 
ifloslanishi uchun 1 yilgacha axloq tuzatish ishlariga yoki 5 minimal ish haqi 
miqdorida jarima to’lanadi. 

---

61 
3. Moddiy javobgarlik - Qonunsiz ravishda ishdan bo’shatilgan, majburiy ish 
qoldirgan, kasbiy kasallik tufayli jabrlangan kishiga to’lanadigan xaqni rahbar 
lavozimidagi xodimdan qisman yoki to’liq undirib olish. 
MEHNAT GIGIYENASI - Ishlab chiqarish muhiti va jarayonining inson 
organizmiga ta‘siri ularning sanitariya-gigiena holatini yaxshilash borasida 
ishchilarning sog’ligi hamda mehnat qobiliyatini saqlashga sharoit yaratadi. 
MEHNAT FIZIOLOGIYasI - Ishlab chiqarish faoliyatining ta‘siri natijasida 
inson organizmi holatining funktsional o’zgarishi va fiziologik asoslangan mehnat 
jarayonlarini tashkil etish vositasidir. 
MEHNAT PSIXOLOGIYasI - Mehnat jarayonining ma‘lum sharoitida 
(og’irlik, mehnatdan zo’riqqanlik, uning bir maromliligi, gipokineziya va 
boshqalar) sog’liq va ish qobiliyatining o’zgarishidir. 
TEXNIKA XAVFSIZLIGI - Ishlovchilarga ishlab chiqarishda texnika 
xavfsizligini o’rgatuvchi xavfning oldini oladigan tashkiliy chora-tadbirlar va 
texnika vositalari tizimi. 
MEHNAT QIZG’INLIGI - Ish vaqtida organizmda hissiyot, yuklov darajasi, 
ma‘lumotlarni olishda va qayta ishlashda miya ish faoliyatining jadallashuvi. 
TOLIQISH - Ish qobiliyatining pasayish holati. Charchaganlik sezgisi bilan 
kechadigan ish sifat va son ko’rsatkichlarining yomonlashuvi bilan ifodalanadigan 
va faqat dam olingandan keyingina to’xtaydigan holat. 
RUHIY MUHIT - Ishlab chiqarishni boshqarish va tashkil etish darajasi bilan 
aniqlanadigan, mehnat jamoasining kayfiyati shuningdek mavjud bo’lgan o’zaro 
shaxsiy munosabatlar va uning ish qobiliyatiga ta‘sir qilishi. 
JAROHAT - tana a‘zolarini va tuqimalarini ko’tilmagan holatda tashqi ta‘sir 
ostida shikastlanishidir. 
Jarohat 2 turli bo’ladi: 
Ishlab chiqarish jarohatlari; 

---

62 
Maishiy jarohatlar; 
Ishlab chiqarish jarohatlari o’z navbatida: 
- mexanik (urib olish, kesilib ketishi, ezilish va x.k.); 
- kimyoviy (kimyoviy kuyish); 
- issiqlik (kuyish va mo’zlatib olish); 
- elektrik (elektr zarbalar); 
- aralash jarohatlar turlariga bo’linadi. 
Korxonalarda ko’pincha aralash jarohat turlari uchraydi. 
Kasbiy kasalliklar - ishlovchilar uchun zararli ish sharoitining ta‘siri natijasida 
hosil bo’ladi. 
Sanoat korxonalariga taalluqli kasbiy kasalliklar (silikoz, pnevmokonioz, teri 
kasalliklari va shularga o’xshash). 
Zararli ish sharoitlariga tananing ayrim a‘zolarining bir guruh mushaklarning 
o’zoq vaqti majburan zuriqishi, tsex havosiga tarqalib ketgan zararli moddalarning 
ta‘siri, yoqimsiz meteorologik sharoitlar, me‘yorlardan yuqori shovqin, titrash, 
yoritilganlik, atmosfera bosimidagi katta tafovo’tlar kiradi. 
4. Ishlab chiqarishdagi jarohatlanish va kasallanishning sabablarini shartli 
ravishda qoyidagilarga ajratish mumkin: 
1. Texnik; 
2. Tashkiliy; 
3. Sanitariya-gigienik; 
4. Ruhiy-fiziologik; 
5. Iqtisodiy; 
6. Xodimlarni aybi bilan yuz beradigan kasalliklar. 

---

63 
TEXNIK 
SABABLARGA 
- 
Uskuna va moslamalarning, to’siq-
qurilmalarning, tormoz tizimining ishlamasligi yoki nosozligi, gidravlik tizimning 
zich emasligi kiradi. 
TASHKILIY SABABLAR - deganda ish joylarining uskuna, moslama va 
yordamchi asboblar yetarli ta‘minlanmaganligi, yuk ko’tarish vositalari, bog’lab 
quyuvchi moslamalarning yo’qligi, yo’l-yo’riqning o’z vaqtida berilmaganligi va 
mehnat muhofazasi boyicha o’qitish ishlarining sust olib borilganligi, mehnat 
xavfsizligi boyicha ko’rsatmalarning yo’qligi, ishchilarning o’z vaqtida maxsus 
kiyimlar bilan ta‘minlanmaganligi, dam olish va mehnat qilish
5. Xotin-qizlar, yoshlar va o’smirlar mehnatini muhofaza qilish. Bizning 
mamlakatimizda ayollarning erkaklar bilan teng huquqliligi ta‘minlangan bo’lib, 
bu huquq mehnat qilish to’g’risidagi qonunlarda o’z ifodasini topgan. 
Mehnat qilish jarayonida ayollar bilan erkaklarning teng huquqliligi - 
ayollarning erkaklar singari og’ir sharoitda, zararli sharoitlarda ishlashlari mumkin 
emasligi mehnat qonunlarida ko’rsatib o’tilgan. Ayollarning ba‘zi zaif 
xususiyatlari va ularning oiladagi mavqeini hisobga olib, qonunchilikda ular uchun 
ma‘lum yengilliklar va maxsus qoidalar belgilangan. Ayollar sog’ligiga zarar 
keltirishini hisobga olib ba‘zi ishlarda ayollar mehnatidan foydalanish ta‘qiqlanadi. 
Masalan, ayollarning zaharli moddalar bilan bog’liq bo’lgan ximiya sanoatining 
ba‘zi tarmoqlarida, yer osti ishlarida va boshqa bir qancha ishlarda ishlashlariga 
yo’l qoyilmaydi. Ayollar uchun yuk ko’tarish qoidalari belgilab qoyilgan. Ular 
qo’lda 20 kg bo’lgan yukni va zambil g’altak bilan og’irligi 50 kg dan oshmagan 
yukni olib yurishlari mumkin.
Farzand ko’rishi mumkin bo’lgan va emizuvchi 
ayollarga maxsus yengilliklar yaratilishi kerak, bunday ayollarni va 8 yoshgacha 
bolalari bo’lgan ayollarni tungi smenada ishlashlari, ishdan tashqari, dam olish 
kunlaridagi ishlarga jalb qilish, xizmat safariga yuborish man etiladi. Ma‘muriyat 
ba‘zi hollarda bunday ayollarni vrach xulosasiga ko’ra, o’rtacha ish haqini 
saqlagan holda yengilroq ishlarga o’tkazish lozim.

---

64 
18 yoshga to’lmagan o’smir bolalarga 16 kg gacha, qizlarga esa 10 kg gacha 
bo’lgan yuklarni ko’tarishga ruxsat etiladi. O’smirlar ishga qabul qilinayotganda 
tibbiy ko’rikdan o’tishlari lozim, shuningdek 18 yoshga to’lguncha har xil 
belgilangan rejaga ko’ra tibbiy ko’rikdan o’tishlari lozim. Mehnat to’g’risidagi 
qonunchilikka ko’ra o’smirlarni tibbiy ko’rikdan o’tkazish paytida ularning 
bajarayotgan ishi sog’liqlariga zarar yetkazganligi aniqlansa ular darhol xavfsiz va 
yengilroq bo’lgan ishga o’tkaziladi. Ba‘zi bir sohalarda zararli ish sharoiti mavjud 
bo’lgan ish joylari uchrab turadi, bu joylarda mehnat qilayotgan o’smirlar uchun 
mehnat qonunlariga ko’ra ustama haq to’lanadi yoki ish soati qisqartiriladi. Ish 
soatining qisqartirilishi natijasida ishchi zararli moddalar bo’lgan zonalarda 
kamroq bo’ladi va bu bilan u kamroq zaharlanadi. Ko’pgina ximiya sanoati 
korxonalarida va mashinasozlik sanoatining quyish, eritish sexlarida ish soati 6 
soatdan oshmasligi kerak. Bundan tashqari zararli ish joylarida ishlagan ishchilarga 
qo’shimcha dam olish kunlari beriladi va bu qo’shimcha vaqtda zararli zonada 
ishlagan o’smirlarga sog’ligini tiklash imkoni tug’iladi. Zararli ish joylarida 
ishlagan o’smirlarga mashinasozlik sanoatida, bir qancha tsexlarda ishchilarning 
oylik maoshlarining 13% va ba‘zi uchastkalarda 30-33% gacha qo’shimcha haq 
to’lashga ruxsat etiladi.
O’zbekiston Respublikasi mehnat kodeksi mazmunida ishlab chiqarish 
korxonalari ma‘muriyati u yerda mehnat qilayotgan o’smir-yoshlarga ishlab 
chiqarish bilan bog’liq bo’lgan shikastlanish yoki zararlanish yoki moddiy 
yo’qotishni qoplash majburiyatini oladi.
Ayollar va ayrim hollarda, ma‘lum sharoitlarda, erkaklar bilan bir xilda ishni 
bajara
olmaydilar. Ayol organizmi o’ziga xos fiziologik xususiyatga ega 
bo’lganligi tufayli og’ir jismoniy mehnatga, ayrim zararli (chang, titrash, 
organizmni qattiq qizib yoki sovib ketishi va boshqalar) moddalarning ta‘siriga 
ta‘sirchandir. Bu zararli omillar ta‘siri ular organizmining homiladorlik kezlarida 
qoyidagi o’zgarishlarga olib kelishi, tubandagi asoratlarni qoldirish (toksikoz, bola 
tushib qolishi, ulik tugilish va boshqa), bola tug’ish funktsiyasining buzilish (bola 
ko’rmaslik)ga sabab bo’lishi mumkin. Ayollar mehnatini muhofaza qilishda juda 

---

65 
ko’p muammolar bo’lib, uning biologik va ijtimoiy ahamiyati muximdir. Shuning 
uchun ayollar mehnati Mehnat Kodeksining (224-238 moddalar) moddalarida 
himoyalanadi. 
Ayollarning mehnat sharoiti noqulay bo’lgan, shuningdek, yer osti ishlarida 
(jismoniy kuch talab qilmaydigan ishlar yoki sanitariya va maishiy xizmat 
ko’rsatish ishlari bundan mustasno) ishlashi ta‘qiqlanadi. Ayollarning ular uchun 
mumkin bo’lgan me‘yordan ortiq yuk ko’tarishlari va tashishlari man etiladi. (225-
modda). Ayollar mehnatini ta‘qiqlaydigan nokulay mehnat sharoitlaridagi 
ishlarning ruyxati va yuklarni ko’tarishda hamda qo’zg’atishda yuklarning 
sanitariya me‘yorlari «O’zbekiston Respublikasining Mehnat Kodeksiga asoslanib 
mehnat muhofazasi boyicha me‘yoriy hujjatlar to’plami – 1996» da keltirilgan.
Tibbiy xulosaga muvofiq, homilador ayollarning ishlab chiqarish, xizmat 
ko’rsatish me‘yorlari kamaytiriladi yoki ular avvalgi ishlaridagi o’rtacha oylik ish 
haqi saqlangan holda yengilroq yoki noqulay ishlab chiqarish omillarining 
ta‘siridan holi bo’lgan ishga o’tkaziladi.
Bolasi 14 yoshga to’lmagan (16 yoshga to’lmagan nog’iron bolasi bo’lgan) 
homilador ayollarni ularning roziligisiz tungi, ish vaqtidan tashqari ishlarga, dam 
olish kunlaridagi ishlarga jalb qilishga va xizmat safariga yuborishga yo’l 
qoyilmaydi. Shu bilan birga, bolasi 3 yoshga to’lmagan homilador ayollarni ona va 
bolaning sog’ligi uchun xavf tug’dirmasligini tasdiqlovchi tibbiy xulosa bo’lgan 
takdirdagina tungi ishlarga qoyiladi (228-m). 
Ayollarga onalik vazifalarini bajarish uchun qoyidagi moddalarda bir qancha 
imtiyozlar beriladi: 
Homilador va bola tuqqan ayollarga ularning xohishiga ko’ra, homiladorlik va 
tug’ish ta‘tilidan oldin yoki undan keyin yoxud bolani parvarishlash ta‘tilidan 
so’ng yillik ta‘tillar beriladi va davlat ijtimoiy sug’urtasi boyicha nafaqa to’lanadi. 
Homiladorlik va tug’ish ta‘tillari jamlangan holda hisoblab chiqilib, tug’ishga 
qadar amalda bunday ta‘tilning necha kunidan foydalanganidan qat‘iy nazar ayolga 
to’liq beriladi (233-m). Homiladorlik va tug’ish ta‘tili tugagandan so’ng ayolning 

---

66 
xohishiga ko’ra, unga bolasi 2 yoshga tulguncha qadar bolani parvarishlash uchun 
ta‘til berilib, bu davrda qonun xujjatlarida belgilangan tartibda nafaqa tulanadi. 
Ayolga uning xohishiga ko’ra, bolasi 3 yoshga tulgunga qadar bolani parvarishlash 
uchun ish haqi saqlanmaydigan qo’shimcha ta‘til beriladi. Bolani parvarishlash 
uchun beriladigan ta‘tillardan bolaning otasi, buvisi, buvasi, yoki bolaning amalda 
parvarishlayotgan boshqa qarindoshlari ham to’liq yoki uni qismlarga bo’lib 
foydalanishlari mumkin. 
Respublikamizda yoshlarni ijtimoiy foydali mehnatga jalb qilish, ularni ishga 
joylashtirish masalalariga katta e‘tibor berilmoqda. Usmirlarni ishga qabul 
qilishdagi kafolatlar O’zbeksiton Respublikasi Konstitutsiyasining 239-moddasida 
qoyidagicha qayd etilgan: Belgilangan kvota xisobidan joylarga ishga joylashtirish 
tartibida mahalliy mehnat organi va boshqa a‘zolar tomonidan yuborilgan, o’n 
sakkiz yoshga to’lmagan shaxslarni ish bilan ta‘minlovchi ishga qabul qilishidan 
iborat. Kvota hisobidan ishga qabul qilishni rad etish ta‘qiqlanadi va bunday rad 
etish ustidan sudga shikoyat qilish mumkin. 
18 yoshga to’lmagan barcha shaxslar dastlabki tibbiy ko’rikdan o’tgandan 
keyin ishga qabul qilinadilar va keyinchalik ular 18 yoshga tulgunlariga kadar har 
yili majburiy tibbiy ko’rikdan o’tkazilib turishi kerak.
O’smirlar doimiy ishga 16 yoshdan kabul qilishga ruxsat etiladi, ayrim 
hollarda 15 yoshga to’lgan shaxslar ota-onalaridan birining yoki o’rnini bosuvchi 
shaxsning yozma ravishda roziligi bilan ishga kabul qilinishi mumkin. Yoshlarni 
Mehnatga tayyorlash maqsadida umum ta‘lim maktablari, xunar-texnika bilim 
yurti va o’rta maxsus o’quv yurti o’quvchilarni 14 yoshga to’lganlaridan keyin ota-
onasidan birining yoki ularning o’rnini bosuvchi shaxsning roziligi bilan 
o’smirlarning sog’ligiga va kamol topishiga ziyon yetkazmaydigan va ta‘lim olish 
jararyonini buzmaydigan yengil ishlarni o’qishdan bo’sh vaqtlarida bajarish uchun 
ishga qabul qilishga yo’l qoyiladi. (77-modda). O’smirlarni ishga qabul qilish 
Mehnat kodeksining 241-moddasida ko’rsatilgan talablarga rioya qilgan holda 

---

67 
bajariladi. 18 yoshga to’lmagan shaxslarni og’ir, zararli va xavfli mehnat 
sharoitlarida ishlatish mumkin emas. (241-m).
16 dan 18 yoshgacha bo’lgan o’smirlar uchun bir ish haftasidagi ish soati 36 
soat, 15-16 yoshda esa 24 soatgacha qisqartirilgan. O’quv yili mobaynida 
ishlaydigan o’quvchilar uchun, 14 dan 16 yoshgacha bo’lganlarga 2 soat, 16 dan 
18 yoshgacha bo’lganlarga 3 soat ish soati belgilangan (242-modda). 18 yoshga 
to’lmagan o’smirlarni ish vaqtidan tashqari va dam olish kunlari ishlarga jalb qilish 
mumkin emas (245-modda). 16-18 yoshdagi o’smirlar bilan tashiydigan va 
siljitadigan yukning og’irligi o’g’il bolalar uchun 13 kg, qizlar uchun 7 kgdan ortiq 
bo’lmasligi kerak.
O’smirlar uchun uzluksiz tashiydigan va siljitadigan yukning miqdori 4,1 
kgdan ko’p bo’lmasligi lozim, 14-15 yoshdagi o’smirlar uchun esa me‘yor 2 
martasicha kamaytiriladi. (SanK va M №0052-96). 
18 yoshga to’lmagan xodimlarga kamida 30 kalendar kundan iborat yillik 
ta‘til beriladi va ular bu ta‘tildan o’z vaqtida foydalanishlari mumkin. Basharti 
ta‘til berilayotgan yil xodim 18 yoshga tulgunga kadar va tulgandan keyingi 
davrlarni o’z ichiga olsa, ta‘tilning muddati 18 yoshga tulgandan keyingi ish staji 
uchun esa umumiy tartibda xisoblab chiqariladi. (244-m).
18 yoshga tulmagan xodimlar bilan tuzilgan mehnat shartnomasini ish bilan 
ta‘minlovchining tashabbusi bilan bekor qilishga, mehnat shartnomasini bekor 
qilishning umumiy tartibiga rioya qilishdan tashqari, maxalliy mehnat organining 
roziligi bilan yo’l qoyiladi. 
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 46-moddasida ayollar va 
erkaklarning teng huquqliligi bayon etilgan. Ayollarga onalik vazifalaridan 
foydalanish maqsadida quyidagi moddalarda bir qancha imtiyozlar beriladi. 
Homilador va bola tuqqan ayollarga ularning xohishiga ko’ra, homiladorlik va 
tug’ish ta‘tilidan oldin yoki undan keyin yoxud bolani parvarishlash ta‘tilidan 
so’ng, yillik ta‘tillar beriladi. Ayollarga tuqqunga qadar 70, tuqqandan keyin 56 
kalendar kun (tug’ish qiyin kechgan yoki 2 va undan ortiq bola tug’ilgan hollarda 

---

68 
70 kalendar kun) muddati bilan homiladorlik va tug’ish ta‘tillari berilib davlat 
ijtimoiy sug’urtasi boyicha nafaqa to’lanadi. Ayollarga yuklarni ko’tarish va 
siljitishga ko’pi bilan 9 kg yuk ko’tarishga ruxsat beriladi. Butun ish smenasi 
davomida ko’tariladigan va siljitiladigan yukning umumiy massasi 2500 kg dan 
oshmasligi kerak.