Mundarija Kirish I bob. Hokimiyatlar bo’linish nazariyasi va amaliyoti

Mаvzuning о’rgаnilgаnlik dаrаjаsi: Ushbu kurs ishini yоzishdа аsоsаn bir qаnchа оlimlаrning аsаrlаrigа, shu jumladan, Azizxo’jayev A. A, Оchilоv B.Е, Оdilqоriyеv X.T, Sаidоv А.X vа chеt еllik Monteskye vа Jon Lokklаr kаbi shаxslаrning asarlariga, ushbu mаvzugа dоir mаnbааlаrgа, еnsiklоpеdiyаlаrgа hаmdа intеrnеt sаhifаlаrigа tаyаnildi. Bir nеchа mаrtа tаhlil qilish, sоlishtirishish, xulоsа chiqаrish nаtijаsidа tаhlil qilingаn.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi mundаrijа, kirish, аsоsiy qism,ikkita bob, xulоsа vа fоydаlаnilgаn аdаbiyоtlаr rо’yxаtidаn ibоrаt.
Kurs ishining huquqiy аsоsini: O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, normativ-huquqiy hujjatlar, yetakchi huquqshunos olimlarning ilmiy ishlari, dаvlаt vа huquq nаzаriyаsi fаni bо`yichа yаrаtilgаn dаrsliklаr, О’zbеkistоn Rеspublikаsi Birinchi Prеzidеntining аsаrlari, qоmusiy аsаrlаr, intеrnеt mаnbааlаri hisоblаnаdi.
Kurs ishi nаtijаlаrining ilmiy vа аmаliy аhаmiyаti: О’rgаnilgаn mаnbааlаr аsоsidа chiqаrilgаn xulоsаlаr orqali O’zbekistonda dаvlаt hokimiyatlarining bo’linish prinsiplariga dоir mаsаlаlаrgа tо’liq tа’rif bеrishgа hаrаkаt qilindi. Yаnа аhаmiyаtgа mоlik jihаti, kurs ishi bizning sоhаmizgа dоir ishlаrgа tаnqidiy, tаhliliy baho berishimizda аmаliyоt vаzifаsini о’tаydi.
Kurs ishining obyekti: O’zbekiston Respublikasida hokimiyatlar bo’linish prinsiplari, uning tarixan shakllanish bosqichlari, bugungi davrdagi uch hokimiyatning huquqiy holatlari,uch hokimiyatning o’ziga xos xususiyatlarini belgilovchi prosessual normalar hisoblanadi.
Kurs ishining predmeti: O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining hokimiyatlar bo’linish prinsiplari, hamda Oliy Majlis, Vazirlar Mahkamasi va Sud hokimiyatiga oid qonunchilik hujjatlari, yuridik, tarixiy hujjatlar tashkil qiladi.



I bob Hokimiyatlar bo’linish nazariyasi va amaliyoti
Hokimiyatlar bo’linishi nazariyasining shakllanishi
Hokimiyatlar bo’linishi prinsipi - bu davlat hokimiyatini qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatlariga taqsimlanishidir. Hokimiyat bo’linishi prinsipi mazmunini tavsiflovchi quyidagi jihatlarni ko’rsatib o’tish mumkin¹:
a)demokratik davlatlarda hokimiyatning qonun chiqaruvchi,ijro etuvchi va sud tarmoqlari o’zaro yagona davlat mexanizmi bilan chambarchas bog’lanibgina qolmay, balki ular nisbatan mustaqil hamdir;
b)qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi hamda sud funksiyalarini amalga oshiruvchi davlat organlari o’rtasida hokimiyatlarning muayyan nisbati mavjud bo’ladi hamda cheklovlar va muvozanat tizimi amal qiladi.
Hokimiyatlar bo’linishi nazariyasi fransuz mutafakkiri Sh.L.Monteskyening fikricha, adolatli qurilgan davlatda hokimiyat yagona emas, balki aksincha bir biriga tobe bo’lmagan uchta hokimiyat: qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati mavjud bo’lishi shart. Ularning har qanday ko’rinishda biron-bir organ yoki shaxs qo’lida mujassamlanishi umumiy manfaatlarga putur yetkazadi, suiiste’molliklarga olib keladi va shaxsning siyosiy erkinligi bila sira kelisha olmaydi. Qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlarning bir qo’lda birlashtirilishi qonunning ustun bo’lishiga zarar yetkazadi, bordi-yu, sudyalar faqat sudlov bilan mashg’ul bo’lmay, qonun yaratish ishi bilan shug’ullansalar, u holda insonlar hayoti nohaqlik qurboniga aylanishi mumkin².
Hokimiyatlar bo’linishi prinsipi ilk bor 1787-yilgi AQSh konstitutsiyasida o’z ifodasini topgan.Ushbu prinsipga ko’ra hokimiyat vakolatlari nafaqat uning turli tarmoqlari o’rtasida taqsimlanadi, balki “o’zaro muvozanat va cheklovlar tizimi” orqali ular bir-birini nazorat qiladilar. Hokimiyatlarning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud tarmoqlariga bo‘linishi inson huquqlarini ta’minlashning eng muhim vositalaridan biridir. Ayni paytda, davlat hokimiyatining bunday bo‘linishi bilan hokimiyat organlari faoliyatidagi o‘zboshimchalikka cheklov o‘rnatiladi va inson erkinligini ta’minlash maqsadida idoralarning o‘zaro hamkorligi hamda bir-birini “tiyib” turish munosabatlari yuzaga keladi. Bu o‘rinda hokimiyatlar mustaqilligi vа ularni amalga oshiruvchi organlarning mustaqilligi, bir-birining faoliyatiga aralashmasligi o‘ta muhimdir.Hоkimiyatlar taqsimlanishi prinsipining mohiyati shundan iboratki, hokimiyatlarning har biri davlat vazifalarini mustaqil ravishda bajarish bilan birga, o‘z huquqiy vositalari bilan bir-birini muvozanatda saqlab turаdi, hokimiyat vakolatlari birgina hokimiyat qo‘lida to‘planishining oldini oladi. Davlat hokimiyati subyektlari o‘rtasida vakolatlarni to‘g‘ri taqsimlash masalasi bosqichma-bosqich hal etildi. Bu borada hokimiyatlar bo‘linishi tamoyili, hech shubhasiz, konseptual yo‘nalish bo‘lib, ayni vaqtda hokimiyatni tashkil etish va uning muayyan rivojlanish bosqichidagi faoliyat ko‘rsatishi bo‘yicha qulay modelni tanlash zamonaviy talablarni hisobga olgan holda amalga oshirildi. Ijtimoiy-iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy munosabatlarning rivojlanishi, siyosiy, davlat-huquqiy va fuqarolik institutlarining yetukligi ortishi, siyosiy madaniyat va huquqiy ongning yuksalib borishi bilan Prezident vakolatlarining izchil va bosqichma-bosqich ravishda parlamentga va Vazirlar Mahkamasiga o‘tkazib berilishi asosida boshqaruv organlarining mas’uliyati ortib bordi.
Biroq bu uch hokimiyat tarmog’i ichidan birontasining boshqalaridan yuqori bo’lib olmasliklari, ularning vakolatlarini o’zlashtirmasliklari, o’rnini bosishga intilmasliklari uchun, “bir-birini tiyib turish va o’zaro muozanatda ushlash¹” tizimi amal qilishi kerak.Shu munosabat bilan, bu tizimning shakllanishi, uning konsitutsiyaviy mustahkamlanishi hamda davlat hokimiyatini tashkil etishda qo’llanishi tadrijiy jarayonini qamrab chiqish ilmiy-nazariy ahamyatga egadir.
Monteskyeninig o’rinli ta’kidlashicha, “hokimiyatni suiste’mol qilishning imkoni bo’lmasligi uchun, shunday tartib o’rnatish kerakki, toki bunday turli hokimyat tarmoqlari o’zaro bir-birini tiyib tura olsin²”. Monteskyening hokimiyatlar bo’linishi nazariyasi tahlildan, .A.Chetverninig fikricha, shu narsa kelib chiqadiki, hokimiyatlar bo’linishi uch darajada amal qiladi:

1. 
   Hokimiyatlarning funksional bo’linishi;
   
2. 
   Hokimiyatlarning institutsional bo’linishi;
   
3. 
   Hokimiyatlarning personal (shaxsiy) bo’linishi¹.
   

Hokimiyatlarning funksional bo’linishi haqida gap ketganda, eng muhim masala – ya’ni jamiyatda erkinlikni ta’minlash davlat majburlovini qo’llash haqidagi qarorni qabul qilish funksiyasi bilan uni amalga oshirish vazifasini bir-biridan ajratish kerak.Shundan kelib chiqqan holda, qonun chiqaruvchi hokimiyat majburlov kuchi ishlatish tartib-qoidasini o’rnatadi, sud hokimiyati majburlov qo’llashiga yo’l beradi yoki konkret majburlov chorasini tayinlaydi.Demak, bu ikki hokimiyat tarmog’i qo’lida majburlov kuchi, aynan to’planmasligi kerak, bular davlat majburlovini amalga oshirmasliklari kerak.Yoki aksincha, ijro hokimiyati qo’lida majburlov kuchi to’plangan, shu bois unda majburlov ishlatish haqida qaror chiqarish, yoki majburlovning biron-bir turini tayinlash kabi huquqlar bo’lmasligi kerak. Boshqacha qilib aytganda, ijro hokimiyati sud qarori va uning doirasida, qonunlarga rioya etgan holda davlat majburlovini amalga oshirishi kerak.
Hokimiyatlarning institutsional bo’linishi haqida so’z yuritishda, eng avvalo, shuni ta’kidlash kerakki, qonunchilik, ijro va sud hokimiyatini amalga oshirish bir shaxs yoki bir idora qo’lida to’planmasligi kerak. Yuqorida qayd etganimizdek, hokimiyatlarning bo’linishi, davlat majburlovini qo’llash haqida qaror chiqarish huquqi bilan uni davlat majburloviga ega bo’lgan idoralarni bir-biridan ajratish kerak.Boshqacha qilib aytganda, davlat majburloviga ega idora bu majburlovni qo’llash huquqi bo’lmasligi, davlat majburlovini qo’llash huquqi bor idorada emas, bevosita davlat majburlovi jamlanmasligi kerak.Shu ma’noda, qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatni bo’linishi shuni anglatadiki, birinchidan, ijro hokimiyati orgonlari dastlabki huquq yaratish fa’oliyati bilan shug’ullanmasliklari, qonun kuchiga ega bo’lgan normativ aktlar qabul qilmasliklari kerak. AQSh davlat hokimiyati tizimidagi “bir-birini tiyib turish va o’zaro muvozanatni ta’minlash” mexanizmining ahamyati nafaqat hokimiyat tarmoqlaridan birontasining boshqasining vakolatini egallab olishi mumkinligi xavfining oldini olishga qaratilganidagina bo’lmay, balki davlat hokimiyatining barqarorligi va muntazam amal qilishini ham ta’minlashidadur.
Monteskye ijro etish va qonun chiqarish organlarini “biryoqlamalikka berilib ketish” hollaridan saqlash uchun samarali vosita sifatida ikki palatali parlamentni ilmiy asoslab bergan edi. U “Erkinlikni ta’minlovchi” hokimiyat konstruktsiyasini quyidagicha ta’riflaydi: qonun chiqaruvchi majlis ikki qismdan iborat bo’lib, bir- birlarining g’oyalarini rad qilish huquqiga ega, o’z navbatida, ikkalasi ham ijro hokimiyatiga bog’liq. Monteskye g’oyalari AQSh konstruktsiyasining “otalari” tomonidan davlat filosofiyasining asosi sifatida qabul qilinib, keyinchalik ushbu g’oyalar jiddiy rivojlantirilgan. Parlamentning ikki partiyali konstruktsiyasi, amerikacha siyosiy dunyoqarash asoschilari fikricha, birinchidan, hokimiyat tepasidagi saylovchilar oldida majburiyatlar borligini eslata turib, respublikani himoya qiladi. “Uning mavjudligi xalq tinchligini ikki karra ishonchliroq qiladi, chunki hokimiyatni noqonuniy tarzda egallab olish yoki xoinlik haqidagi barcha fikrlar ikkala avtonom palatalarni kelishuvini talab qiladi”. Ikkinchidan , yuqorida keltirilgan model “hamma va har qanday assambleyalar isyonkor yo’lboshchilarga jilovni tutqazib qo’yib, qo’qqisdan shiddatli ehtiroslarga berilib ketishga, o’ylamasdan halokatli qarorlar qabul qilishga” moyilligi yo’lida to’siq bo’ladi. Uchinchidan, yana bir kamchilik- quyi palataga saylangan deputatlarning qonun chiqarish vazifalari va prinsiplari bilan yetarli tanish bo’lmasligining oldi olinadi. Va nihoyat, ikki palatalik Vakillar palatasi tarkibini qisman o’zgartirib turish sharoitida, parlament ishida vorislikka yordam beradi¹.