Mundarija Kirish I bob. Muammoning o‘rganishning ilmiy – nazariy asoslari

2.2. Nutq kamchiligiga ega bo’lgan bolalarda mayda qo’l motorikasini rivojlantirishda tarbiyachi va logoped hamkorligini rivojlantirish


So’nggi paytlarda maktabgacha ta’lim muassasalarida mutaxassislar ishini o’zaro bog’lash masalasiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Faqat talablar birligi va o'qituvchilarning yaqin hamkorligi bilan bolalar nutqining rivojlanishidagi nuqsonlarni bartaraf etish mumkin. Barmoqlar harakati tarixan, insoniyat taraqqiyoti jarayonida nutq funktsiyasi bilan chambarchas bog'liqligini olimlar isbotladilar. Shu sababli, qo'l nutq organi sifatida artikulyar apparat bilan bir xil deb taxmin qilish uchun barcha asoslar mavjud.
Shu nuqtai nazardan, qo'lning proektsiyasi miyaning boshqa nutq sohasidir. Shuning uchun bolani gapirishga o'rgatish uchun nafaqat uning artikulyatsiya apparatini o'rgatish, balki barmoq harakatlarini, ya'ni mayda motorikani rivojlantirish kerak. Mayda motorika - bu ob'ektiv harakatlarni o'zlashtirish, yozish, ishlab chiqarish faoliyati va bolaning nutqini rivojlantirish bilan bog'liq bo'lgan vosita sohasining jihatlaridan biri (N. N. Novikova, V. N. Bexterev, M. M. Koltsova, N. A. Bernshteyn, M. V. Antropova). , N. A. Rokotova va boshqalar).
Barmoqlarning mayda motorli ko'nikmalarini rivojlantirish bolalar nutqining shakllanishiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi va bolalar nutqining rivojlanish darajasi barmoqlar harakatlarining shakllanish darajasiga bevosita bog'liq. Barmoqlar harakati yoshga mos ravishda ishlab chiqilsa, bolaning nutqining rivojlanishi yosh me'yorida bo'ladi. Bundan xulosa qilishimiz mumkinki, barmoq harakatlarini o'rgatish nutqni rivojlantirishni rag'batlantiruvchi muhim omil bo'lib, ayni paytda katta ahamiyatga ega.
Mashhur pedagog V.A. Suxomlinskiy bolaning aqli uning barmoq uchida, qo'l esa barcha vositalarning quroli ekanligini aytdi.Bu bolaning qanday rivojlanishini tushuntirishdir. Bolaning mayda motorikani rivojlantirib, biz uning miyasini rivojlantiramiz, bu erda vizual, eshitish va hidlash retseptorlari taqqoslanadi. Hozirgi vaqtda bolalarni tarbiyalash va o'qitish tizimida rivojlanayotgan vaziyatni tahlil qilib, nutqni rivojlantirishda og'ishlarga duchor bo'lgan bolalar soni sezilarli bo'lganligini ta'kidlash mumkin. Bu bolalarning salmoqli qismini me'yoriy jihatdan to'g'ri tovush talaffuzini o'zlashtirmagan 5-6 yoshli bolalar tashkil etadi. Bunday bolalar to'liq eshitish va buzilmagan aqlga ega bo'lishiga qaramay, akademik muvaffaqiyatsizlik uchun asosiy xavf guruhini tashkil qiladi. Nutqda nuqsoni bo'lgan bolalar bilan ishlash usullari, tashkiliy shakllari ularning nutqidagi nuqsonlarni bartaraf etishga yordam beradi.
Maktabgacha yoshdagi mayqa qo’l motorli ko'nikmalarini rivojlantirish bo'yicha ishlar alohida ahamiyatga ega. Barmoqlar va qo'llarning harakatlarini o'rgatadigan tizimli mashqlar nutqning rivojlanishiga rag'batlantiruvchi ta'sir ko'rsatadi va miya yarim korteksining samaradorligini oshirishning kuchli vositasidir. Oddiy qo'l harakatlari nafaqat qo'llarning o'zidan, balki lablardan ham taranglikni olib tashlashga yordam beradi, aqliy charchoqni ketkazadi. Bunday ishni bajarish ko'plab tovushlarning talaffuzini yaxshilashga yordam beradi, bu esa bolaning nutqini rivojlantirishga yordam beradi. O'qituvchi-logoped mayda motorika buzilishlarini tuzatishni tashkil etishda etakchi rol o'ynaydi. Ushbu ish samaradorligini oshirish uchun tarbiyachi-logoped harakat qilishadi:
1. Barmoqlarni mashq qilish o'yinlari va mashqlarni bolalar nutqi bilan birlashtirish.
2. mayda motorika mahoratini oshirish bo'yicha ishlarni tizimli qilish.
3. Bunday mashqlarni qiziqarli o'yinga aylantirish orqali bolalarning qiziqishini oshirish.
4. Oddiy mashqlardan boshlang, murakkabroqlarga o'tish (birinchi qo'l ishlaydi, keyin ikkinchi qo'l, keyin ikkalasi).
Korreksion- logopedik ish amaliyotida turli xil texnika va vositalardan foydalaniladi:
-didaktik o'yinlar "Munchoqlar yasash", "Geometrik shakllar", "Kontakli poyabzallar", "Urug'lardan hunarmandchilik", "Tayoqlardan ish", mozaika, marmar toshlar, kulgili kiyim pinlari, donli o'yinlar, qog'oz qisqichlar, qopqoqlar;
- jismoniy tarbiya mashg'ulotlari, qo'l massaji, Su-Jok terapiyasi;
- trafaretlarda rasm chizish, modellashtirish, soyalash, aplikatsiya qilish, qaychi bilan kesish;
- qum terapiyasi, quruq hovuzlar bilan o'yinlar;
- she’rlar bilan barmoq o'yinlari.
Va, albatta, tuzatish ishlarini davom ettirish va natijalarni mustahkamlash uchun guruh o'qituvchisi bilan o'zaro munosabatlarni o'rnatish muhimdir. Nutq nuqsonlarini bartaraf etishda pedagog va logopedning o'zaro hamkorligi kompleks yondashuvni talab qiladi, chunki nutqning buzilishi bir qator sabablar bilan bog'liq: biologik va ijtimoiy.
O'quv yilining boshida logoped o'qituvchilarni bolalarni tekshirish natijalari bilan tanishtiradi, nutqni rivojlantirish xususiyatlariga e'tibor qaratadi. Pedagog bilan birgalikda nutqni rivojlantirish, tashqi dunyo bilan tanishish, savodxonlikka tayyorlash va qo'lni yozishga tayyorlash bo'yicha mashg'ulotlarni rejalashtiradi. Tarbiyachining logoped bilan o'zaro munosabatda bo'lgan ishining o'ziga xosligi shundaki, tarbiyachi o'qituvchi-logopedning ko'rsatmasi bo'yicha mashg'ulotlarni tashkil qiladi va o'tkazadi. Buning uchun o'zaro ta'sir daftarchasi mavjud. Bizning maktabgacha ta'lim muassasasida logoped va tarbiyachisi jarayon ishtirokchilari o'rtasidagi o'zaro munosabatlarning quyidagi shakllarini ishlab chiqdi va sinovdan o'tkazdi:
-nozik daqiqalarda mayda motorika ko'nikmalarini rivojlantirish uchun topshiriqlardan foydalanish va bolalar bilan birgalikdagi faoliyat olib borish;
- mayda motorikani rivojlantirish uchun guruhda sharoitlar yaratish;
- guruhda mayda motorikani rivojlantirish uchun o'yinlar va qo'llanmalar mavjud bo'lib, ular nafaqat o'qituvchi, balki bolalar tomonidan ham mustaqil faoliyatda qo'llash;
- mayda motorikani rivojlantirish uchun o'yinlar va qo'llanmalar ishlab chiqish;
- mayda motorikani rivojlantirish bo'yicha ota-onalar uchun maslahatlar berish;
- logoped va tarbiyachilar bilan mayda motorikani rivojlantirish bo'yicha vizual ma'lumotlarga ega stendlarni birgalikda loyihalash.
Shunday qilib, tarbiyachi va logoped o'rtasidagi yaqin munosabatlarda mayda motorikani rivojlantirish bo'yicha bolalar bilan tizimli ish nutqni rivojlantirish uchun yaxshi ijobiy samara beradi.
Defektologiya sohasidagi ilmiy tadqiqotlar orqali nuqsonni erta aniqlash va uni oldinroq tuzatish katta ahamiyatga ega ekanligini isbotlab berilgan.Dizartrik bolalarning kamchiliklarini mayda qo‘l motorikasini harakatlantiruvchi o‘yinlar va umumiy motorikani rivojlantiruvchi logoritmik mashg‘ulotlar asosida bartaraf etish samarali kechadi. CHunki o‘yin bolalarning etakchi faoliyatida o‘zining qator xususiyatlari bilan ajralib turadi. Bolalikning dastlabki kunlaridan taqlid qilish orqali yuzaga kelib, maktab davrigacha u bola uchun atrof – muhitni aktiv ijodiy aks ettirish shakli bo‘lib qoladi. O‘yin insonnning boshqa faoliyatlari kabi ijtimoiy xarakterga ega. Komplekt xarakterlar bilan amalga oshirib nutqni ham o‘z ichiga oladi.
Dizartrik bolalarning nutqini rivojlantirish uchun qo‘llaniladigan o‘yin metodikasi bolalardagi mohirlikni, faollikni, mustaqil muloqot usullarini shakllantirishga qaratilgan. Ushbu metodika bolalarga birdek yondoshilgan, metodik va tarbiyaviy ishlarni olib borishga maxsus mashg‘ulotlardan tashqari paytlarda bolalarda tashabuskorlikni benuqson nutqni mustahkamlashiga sharoit yaratadi. Turli o‘yinlar tuzishda bolalar o‘yin va o‘yindan tashqari ammo odamlarning hayoti munosabatlarini aks ettirgan hollarda o‘zini tuta bilish qoidalarini o‘zlashtiradilar.
M.M.Kolsova nutq tarmoqlarining shakllanishi qo‘ldan yana ham aniqrog‘i barmoqlardan keladigan impulslar ta’sirida yuzaga keladi, degan xulosaga kelgan.
Bolalar bilan ish olib borishda, ularning nutqiy kamoloti o‘z vaqtida kechayotgan joylarda xam va ayniqsa kechikish holati mavjud, nutqning harakat bilan bog‘liq jihatlarida ortda qolishi sodir bo‘lgan joylarda bu omildan foydalanish zarur. Bolalarning nutqi rivojlanishini qo‘l barmoqlarini mashq qildirish yo‘li bilan rag‘batlantirish tavsiya etiladi.
Umumiy va mayda motorikani rivojlantirish uchun bolalarning ehtiyojlarini va yoshini hisobga olib mashqlar bajarish tavsiya qilinshi kerak. Umumiy motorikani rivojlantirishda berilgan oddiy mashqlarda oyoq, qo‘l, tana harakatlarida vazifalarni yodda saqlash va eshita bilishni o‘rgatish va undan keyin bajarishni o‘rgatish mumkin.
Qo‘l barmoqlarini mashq qildirishni 6 – 7 oylik chog‘idan boshlab bajarish mumkin: bunda qo‘l uchlarini va har bir barmoqni, uning har bir bo‘g‘imin alohida uqalash lozim. Har kuni 2 – 3 daqiqa davomida ochib – yumish silash kerak bo‘ladi.
Birinchi navbatda mashqlarni ko‘rsatish va ularni qanday bajarish kerakligi tushuntiriladi.
Ikkinchi navbatda mashqlarni bolalar bilan birgalikda harakatlarni atalishini etgan holatda bajarish.
Uchinchi navbatda bolalarga vazifani mustaqil, sizning ishtirokingizsiz bajarish taklif qilinadi. Motorikaning rivojlanishi bilan baravar diqqat e’tibor va xotira rivojlanib boradi.
Kunma – kun bolalarni o‘rab turgan atrofidagi harakatlarni, yo‘nalishlarni, narsalarni atashni qaytarishdan charchash kerak emas. SHunday kun keladiki, unda bola biz ko‘p marta qaytargan so‘zlarni o‘zi bizning orqamidan qaytaradi.
Mashqlar oddiy qo‘llanmalarda boshlanishi kerak.
Stoldan to‘g‘ri eshikka o‘t.
Stul (stol) atrofini aylan.
Skameyka ustiga tur va b.
Ma’lumki: Qancha bolaning xarakatlanish faoliyati yuqori bo‘lsa, shuncha uning nutqi tez rivojlanadi. Boshqa tarafdan, harakatlarining shakllanishi, nutqning ishtiroki bilan sodir bo‘ladi. Nutq havoiy – harakat mashqlarining asosiy elementi hisoblanadi. Nutq ritmi, ayniqsa she’r maqol va matallar ritmi kordinatsiyasining rivojlanishiga, umumiy va mayda qo‘l motorikasining rivojlanishiga yordam beradi. Qo‘l barmoqlarini mashq qildirishni 6 – 7 oylik chog‘idan boshlab bajarish mumkin: bunda qo‘l uchlarini har bir barmoqni, uning har bir bo‘g‘imin alohida uqalash lozim. Har kuni 2 – 3 daqiqa davomida ochib – yumish silash kerak bo‘ladi.
O‘n oylik bo‘lganidan keyin qo‘l – barmoqlari uchun faol mashqlar o‘tkazila boshlanadi, bunda tobora ko‘proq barmoqlar etarli darajada amplituda bilan yaxshiroq xarakatlantiriladi. Mashqlar yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda tanlanadi. Masalan: kichkintoylar turli kattalikdagi yog‘och sharchalarni barmoqlari yordamida dumalatishga berish mumkin. Bu mashqlar uchun shuningdek plastilin sharchalarni, munchoqlarni ham ishlatsa bo‘ladi. Kubiklardan konstruksiyalar yasash bilan shug‘ulalnish, turli piramidalar yig‘ini, qalashlar, tugmalar, gugurtlarni bir to‘pdan olib boshqa to‘pga taxlash mumkin.
Dizartrik bolalarda halq o’inlari barmoqlar harakati uchun juda yaxshi mashq hisoblanadi.
Ola qanot zag’zg‘on
Bo’qa pishirar,
Jo‘alariga berar,
Bunisiga beribdi,
Bunisiga beribdi,
Bunisiga beribdi.
Bunda o’ng qo’lini ko’rsatgich barmog’i bilan chap qo’lini kafti atrofida barmoqlar bo’ylab aylanma harakat qilinadi. SHundan keyin navbati bilan jimjiloq, nomsiz barmoq, o’rta barmoq, ko’rsatgich barmoq va bosh barmoq buklanadi.
Ana shu o’yin – qo’shiqning boshqacharoq ko’rinishi:
Bunisiga bermabdi:
Sen suv tashimading.
O’tin yormading,
Bo’tqani pishirmading,
Senga hech vaqo yo’q!
Bu safardagisida bosh barmoq buklanmaydi. Bolalarga chap qo’lning ham barmoqlarini bukish va yoyish tavsiya etiladi.
Mana bu she’rdan ham foydalanish mumkin:
Bosh barmoq.
Qora baldoq
O’rta terak
Xoji cherak
Kichkina boboy
Bu she’rni o’qib mashq qilinayotganda barmoqlarni bir safar bosh barmoqdan boshlab, boshqa safar jimjiloqdan boshlab, yana bir safar o’ng qo’l barmoqlarini keyingi safar jimjiloqdan chap qo’l barmoqlarini bukish mumkin.
Barmoqlarni nutq yordamida jo’r bo’lmasdan ham mashq qildirish mumkin. Bolaga u yoki bu topshiriqni bajarish yo’riqlari tushuntiriladi va logoped, ota – ona tomonidan bajarib ko’rsatiladi.
“Barmoqlar salomlashadi o’ng qo’l bilan bosh barmog’ining uchi navbat bilan chap qo’lning ko’rsatgich, o’rta barmoqlari va jimjiloqqa tegiziladi.
“Odamcha o’ng qo’lining ko’rsatgich va o’rta barmoqlari stol sahnida yugurib yuradilar.
Barmoqlar yordamida turli mashqlarni bajar borib, bola qo’llarining mayda harakatlarini yaxshi rivojlanishiga erigshiladi, bu esa faqat nutqning kamol topishiga ijobiy ta’sir ko’rsatibgina qolmasdan, balki bolani rasm chizish va yozish malakasini o’zlashtirishga ham tayyorlab boradi. Qo’l panjalari harakatchan, egiluvchan bo’lib boradi, harakatlarning cheklanganligi barham topib, bu orqali kelgusida yozuv ko’nikmasini hosil qilishda engillik tug’diradi.
Ikki turkumdagi topshiriqni keltiramiz:
1.Barmoqlar bilan ishlash;
2.Sanoq yoki gugurt cho’plari bilan ishlash;
Birinchi ya’ni barmoqlar bilan ishlash turkumida ashyolar, hayvonlar va qushlarni ifodalovchi shakllar tanlab olingan. Har bir shaklga atalgan she’r va suratlar ham mavjud bo’ladi. Har bir mashqni bajarishda barcha barmoqlarni ishtirok etishiga erishish, intilish zarur, mashqlarni ham o’ng qo’lda ham chap qo’lda bajargan ma’qul.
Bola ana shu shakllar ko’rinishini erkin bajarishni o’rganib olgach, bu mashqlarni yanada murakkablashtirish mumkin: barmoqlar yordamida o’sha ashyolarni ifodalab kichik saxna asarlari, xikoyalarni ijro etish mumkin. Faqat bunda bola mashqlarni qiynalmasdan, engil bajarishga, o’yin unga zavq bag’ishlashiga erishish lozim.
She’r bilan to’ldirib boriladigan ikkinchi turkumda sanoq yoki gugurt cho’plari yordamida ifodalaniladigan buyumlar tasvirlaridan foydalaniladi. Dastlab geometrik shakllar bilan tanishib olinadi va barcha tasvirlar ana shu shakllar asosiga qurilganligi ko‘rsatiladi. Bu tasvirlarning she’r bilan to’ldirib borilishidan maqsad bolada faqat ko’rish xotirasini emas, balki eshitish xotirasini ham mustahkamlashga qaratilgan.
Bu mashqlarni hamma bolalar bilan ayniqsa nutqi to’liq rivojlanmagan bolalar bilan o’tkazish maqsadga muvofiqdir.
Xulosa
Hozirgi vaqtda nutq bo'lmagan buzilishlarni baholash asosida nutq nuqsoni buzilgan bolalarni erta tashxislash usullari ishlab chiqilgan.
Nutq nuqsoniga ega bolalar tashxisida o'sishi bilan nutq belgilari tobora muhim ahamiyat kasb etadi: talaffuzdagi doimiy nuqsonlar, ixtiyoriy artikulyar harakatlarning etishmovchiligi, ovozli reaktsiyalar, og'iz bo'shlig'ida tilning noto'g'ri joylashishi, uning zo'ravon harakatlari, ovoz shakllanishining buzilishi. va nutq nafas olish, nutqning kechikish rivojlanishi va nutq bo'lmagan alomatlar, xususan, fazoviy praxis va qo'llarning mayda motorli ko'nikmalarini rivojlantirish.
Nutq nuqsoni bilan og'rigan bolalarda qo'l motorli ko'nikmalarining rivojlanmaganligi qo'l va nutq motorikasining yaqin o'zaro ta'siri bilan bog'liq. Miyaning motorli nutq sohalarini faollashtirishning qo'l motorli ko'nikmalarini takomillashtirish va buning natijasida nutq funktsiyasini rivojlantirish.
Shuni ta'kidlash kerakki, nutq nuqsonini o'rganishning muhim muammolari:
-miya shikastlanishining lokalizatsiyasini hisobga olgan holda nutqning umumiy rivojlanmaganligining turli shakllarini neyrolingvistik o'rganish;
-bolalarda erta nevrologik va logopediya diagnostikasi usullarini ishlab chiqish;
-nutqdan oldingi davrda va hayotning birinchi yillarida perinatal miya shikastlanishi bo'lgan bolalar va xavf ostida bo'lgan bolalar bilan nutq terapiyasi ishining usullarini takomillashtirish;
-Nutq nuqsonining shaklini hisobga olgan holda nutq terapiyasi ishining usullarini takomillashtirish;
-nevropatolog va nutq terapevtining ishi o'rtasidagi munosabatlarni mustahkamlash;
-nutqni shakllantirish jarayoni nuqtai nazaridan nutq nuqsonini psixolingvistik o'rganish jihatini kengaytirish va nutqni tashqi shakllantirishning shakllanmagan operatsiyalari tufayli vosita dasturini amalga oshirishning buzilishi. Dizartriyaning turli shakllarida ovoz tempi-ritmik buzilishlarining semantik buzilishlar bilan aloqasini o'rganish logopediya samaradorligini oshiradi.
Turli tadqiqotchilarning asarlarida nutqni rivojlantirish muammosini o'rganib chiqib, biz xulosa qildik: bolalik davrida nutqning umumiy rivojlanmaganligining xarakterli belgilari: engil va o'rtacha darajada ifodalangan dizartriyaning aralash shakllari; nutqning rivojlanishi kechiktiriladi; artikulyatsiyasi murakkab bo'lgan tovushlarning talaffuzi ko'proq azoblanadi (s-s`, z-z`, c, sh, u, h, r-r`, l-l`); tovushlarning talaffuzi loyqa, loyqa; nutq past ohangli, ifodasiz; nutq tezligi tezlashtirilgan yoki sekin bo'lishi mumkin; fonemik idrok yetarli darajada shakllanmagan; zaif so'z boyligi; yozish va o'qishni o'rganish qiyin; qo'l yozuvi notekis, harflar nomutanosib.
Nutq nuqsoni bilan og'rigan bolalarda vosita ko'nikmalarining rivojlanmaganligi qo'l va nutq motorikasining yaqin o'zaro ta'siri bilan bog'liq. Qo'l motorli ko'nikmalarini takomillashtirish miyaning motorli nutq sohalarini faollashtirishga va natijada nutq funktsiyasini rivojlantirishga yordam beradi. Bu bolalarni yozishni o'zlashtirishga tayyorlash uchun ham muhimdir.
Amaliy qismda tasvirlangan ishni tahlil qilgandan so'ng, biz tadqiqotimizning gipotezasini tasdiqladik, nozik vosita buzilishlarini tuzatish quyidagi sharoitlarda samarali bo'ladi:
mavjud rivojlanish buzilishlarini tuzatish uchun bolalar bilan tizimli ishlash;
nutq buqsoni bilan og'rigan bolada nozik vosita buzilishlarini bartaraf etish uchun barcha maktabgacha ta'lim muassasalari mutaxassislari va bolaning ota-onalari ishidagi munosabatlar va uzluksizlik;
mehnat ta'limi darslarida nozik vosita mahoratining buzilishini tuzatish uchun turli xil tashkiliy shakllardan (frontal, kichik guruh va individual) va turli xil vositalar va usullardan foydalanish.
Umumiy xulosa qili shuni aytish mumkin – ki dizartrik bolalarda artikulyasion apparat xarakat umumiy va mayda qo‘l motorikasi xarakatida cheklanganligi, artikulsion harakatida bir harakat ikkinchisiga o‘tishdan qiyinchiliklar aniqlandi. Dizartrik bolalarning kamchiliklarini mayda qo‘l motorikasini harakatlantiruvchi o‘yinlar va umumiy motorikani rivojlantiruvchi logoritmik mashg‘ulotlar asosida bartaraf etish samarali kechadi. CHunki o‘yin bolalarning etakchi faoliyatida o‘zining qator xususiyatlari bilan ajralib turadi. Bolalikning dastlabki kunlaridan taqlid qilish orqali yuzaga kelib, maktab davrigacha u bola uchun atrof – muhitni aktiv ijodiy aks ettirish shakli bo‘lib qoladi.