Mundarija Kirish I bob. Osiyo tarixi kartografik tadqiqotlariga kirish

Tarixiy hududlarni geografik koordinatalar bilan bog‘lash usullari
Xarita model sifatida ob'ektlarni fazoviy o`rnini tanlangan koordinata sistemasida qayd etadi. Shuning uchun xaritada kordinata to`ri ko`rsatilagan bo`lishi kerak. Koordinata to`rsiz tuzilgan xarita, xuddi hisob olish shkalasi bo`lmagan termometrga o`xshaydi. Geografik xaritalarni tuzishda geografik koordinatalar sistemasidan foydalaniladi. Ular Yer yuzasidagi ob'ekt va nuqtalarni yer ellipsoidi yuzasiga nisbatan ko`rsatadi. Xaritani tayyorlayotganda bu to`r kartografik tasvirni hosil qilish uchun sinch (qobirg`a, sklet) vazifasini bajaradi.
Xaritadan foydalanayotganda esa u yer ellipsoididagi nuqtalarni koordinatalarini aniqlashga, xaritaga nuqtalarni ularni koordinatalari bo`yicha tushirishga, chiziqlar yo`nalishini dunyo tomonlariga nisbatan o`lchashga, xaritani istagan joyida masshtablarni va xatoliklarni hisoblab chiqarishga imkon beradi.
Eng ko`p tarqalgan to`rlar qatoriga, mayda masshtabli xaritalarda asosiy hisoblangan meridian va parallel chiziqlarining o`zaro kesishishidan hosil bo`lgankartografik to`r kiradi. Kartografik to`rni qimmati meridian va parallellarni chuqur geografik ma'nosi bilan bog`liqdir. Meridianlar shimol va janub, parallellar esa g`arb-sharq yo`nalishlariga mos keladi. Joyda aniqlanilishi mumkin bo`lgan bu yo`nalishlar bilan dalada xarita bilan ishlayotganda oriyentirlash uchun foydalaniladi. Kartografik to`rni bunday xususiyati topografik xaritalar uchun ham ahamiyatlidir.
Tarixiy hududlarni geografik koordinatalar bilan bog'lash uchun quyidagi usullar mavjud:

1. 
   Enki-latitud koordinatalar: Enki-latitud (X, Y) koordinatalar tizimi orqali hududlarni ta’riflash mumkin. Enki, 0 markaziy meridiyondan o‘tdi va O’zbekiston hududlari uchun 60° bo‘yicha, O‘rta Osiyo bo‘yicha 70° bo‘yicha, qarshi tarafda esa -60° bo‘yicha sanaladi. Latitud, ekvator bo‘ylab 0° dan 90° gacha o‘zgaradi. Bu usulda hududlarning enki-latitud koordinatalari yordamida geografik joylashuvlar to‘g‘risidagi ma’lumot olish mumkin.
   
2. 
   Uzunlik-latitud koordinatalari: Uzunlik-latitud (X, Y) koordinatalari tizimi dunyoning meridiyonalari va ekvator bo‘yicha joylashgan joylarni ta’riflash uchun foydalaniladi. Uzunlik, 0 markaziy meridiyon tomonidan o‘tkazilgan har bir nuqta uchun 180° oralig‘ida sanaladi. Latitud, ekvator bo‘ylab 0° dan 90° gacha o‘zgaradi. Bu usulda hududlarning uzunlik-latitud koordinatalari yordamida geografik joylashuvlar haqida ma’lumotlar olindi.
   
3. 
   MGRS (Military Grid Reference System): MGRS, voqealar, hududlar va joylashuvlarni ma’lum qilish uchun kartografiya tizimi sifatida qo‘llaniladi. Ushbu tizimda yerning kvadrat koordinata sistemasi, harita koordinatlarini ifodalash uchun ishlatiladi. Koordinatlar, 6 xonali grid kvadratlar (misol uchun 38SMB419840) orqali ifodalangan bo‘lib, bu usulda hududlarni geografik koordinatalar bilan bog‘lash mumkin.
   
4. 
   Google Maps va boshqa onlayn kartalar: Internetda mavjud bo‘lgan kartografiya xizmatlari, geografik koordinatalarni qo‘llab-quvvatlaydigan interfeyslar orqali hududlarni joylashuv va koordinatalar orqali ta’riflash imkoniyatini beradi. Google Maps, Bing Maps va OpenStreetMap kabi platformalar, geografik ma’lumotlarni o‘rganish va ko‘rish uchun keng qo‘llaniladi.
   
5. 
   Kenglik va boylamlar orqali: Tarixiy hududlarning koordinatalarini ifodalashning eng oson usuli, eng yuqori boylam va kenglik miqdorlarini o'zgartirmasdan ishlatishdir. Bu usul yordamida, hududning eng yuqori nuqtasining boylam va kenglik miqdorlari aniqlanadi va shundan keyin bu nuqta to'g'risida ma'lumotlar keltiriladi.
   
6. 
   Xaritalar orqali: Tarixiy hududlarni xaritalar orqali ko'rsatish, geografik koordinatalar ishlatmasdan ham amalga oshirilishi mumkin. Bu usul yordamida, tarixiy hududning o'rniga o'xshash joy, tog'lar, daryolar, va boshqa belgilangan geografik obyektlar orqali hududlar ifodalangan bo'lishi mumkin.
   
7. 
   Geografik informatsiya tizimlari orqali: Bugungi kunda, geografik ma'lumotlar tizimlari, misol uchun Geografik Informatsiya Tizimlari (GIS), tarixiy hududlarni aniqlashda va ko'rsatishda foydalaniladi. Bu tizimlarning yordamida, tarixiy hududlarning geografik koordinatalari to'g'risida ma'lumotlar keltiriladi va bu ma'lumotlar tarixiy hududlarning ichki chegaralari, ko'rsatilishi mumkin.
   

Bu usullar tarixiy hududlarni geografik koordinatalar bilan bog'lashda ko‘p yonli va ishonchli variantlardir. Bular tahlil qilinadigan tarixiy material va ma'lumotlar qo‘llanilgan holatga qarab tanlanishi mumkin.