Mundarija Kirish I bob. Osiyo tarixi kartografik tadqiqotlariga kirish

1-rasm. O’rta osiyo Tarixiy georgrafik kartasi .
Tadqiqotning ahamiyati:

1. 
   Tarixiy ma'lumotlar to'plami: Kartografik tadqiqotlar, O‘rta Osiyo tarixi haqida ma'lumotlar to‘plamini rivojlantirishda ahamiyatli bo‘ladi. Bu tadqiqotlar, tarixiy taroziqning asosiy manbalaridan birini tashkil etadi. Kartografik materiallar, tarixiy hududlarni, to‘pografiyani va yo‘nalishlarni tasvirlayadi. Bu esa tarixiy voqealar va muhitni tahlil qilishda yordam beradi.
   
2. 
   Tarixiy hududlarni aniqlash: Kartografik tadqiqotlar, O‘rta Osiyo hududlarini aniqlashda o‘ziga xos ahamiyatga ega. Tarixiy kartalar, asrlar davomida bo‘lgan davlatlar, xalqaro aloqalar, siyosiy va iqtisodiy jarayonlarni namoyish etadi. Hududlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri aniqlash va tartiblash, tarixiy voqealar va siyosiy muammolarni tushuntirishda muhimdir.
   
3. 
   Tarixiy yo‘nalishlarni o‘rganish: O‘rta Osiyo tarixi, bir necha turli yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi. Kartografik tadqiqotlar, tarixiy yo‘nalishlarni tahlil qilish, ulardan o‘rganish va tarixiy jarayonlarni bog‘lashda yordam beradi. Bu tarz tadqiqotlar, tarixiy voqealarning sababli va natijali muhitlarini tushuntirishga imkon beradi.
   
4. 
   Tarixiy ma’lumotlar bazasini rivojlantirish: Kartografik tadqiqotlar, tarixiy ma’lumotlar bazasini rivojlantirishning muhim qismidir. Bu tadqiqotlar, yangi kartografik materiallarni topshirish, tarixiy manbalar bilan bog‘liq ma’lumotlarni kiritish va tarixiy ma’lumotlar bazalarini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Bu esa tarixiy tadqiqotlarga asos bo‘lgan ilmiy diskussiyalarni oshiradi.
   

I Bob. Osiyo tarixi kartografik tadqiqotlariga kirish
Osiyo tarixi va kartografik tadqiqotlar aloqasi
Osiyo tarixi va kartografik tadqiqotlar aloqasi, Osiyo hududida o‘tgan tarixiy voqealar va muhitlar haqida ma'lumotlarni to'plab chiqishda katta ahamiyatga ega. Tarixiy kartografik tadqiqotlar, geografik ma'lumotlarni tarixiy kontekstga joylashgan xaritalar, shakllar, va boshqa vizual materiallar orqali o‘rganishga imkon beradi.
Osiyo, tarixiy rivojlanish va ko‘p etnik guruhlarning yashash joyi bo‘lgan bir mintaqa sifatida dunyoning eng qariybgi geografik hududi hisoblanadi. Bu mintaqa, bir necha qit'a va madaniyatlar orasida turli yo‘nalishlarni muhokama qilgan joy hisoblanadi. Shunga ko‘ra, Osiyo tarixi va kartografik tadqiqotlar, mintaqaning unikal tarixiy, etnik, iqtisodiy, siyosiy va madaniy xususiyatlarini o‘rganishga xizmat qiladi.
Kartografik tadqiqotlar, Osiyo hududida qilinayotgan arxeologik kazilar, antropologik va etnografik izlanishlar, tarixiy ma'lumotlar bazalari, epigrafik o‘rnatishlar va tilshunoslikga asoslangan tadqiqotlar, shuningdek, xorijiy kartografik manbalar bilan bog‘liq ma'lumotlardan iborat bo‘ladi. Bu tadqiqotlar, tarixiy taroziqning asosiy manbalarini oshirib borish, tarixiy voqealar, yer nomlari, hududlar va tarixiy yo‘nalishlar haqida ma’lumotlar yig‘ish, tafsilotlar bilan tahlil qilishni o‘z ichiga oladi.
Tarixiy kartografik tadqiqotlar, Osiyo mintaqasidagi tarixiy hududlarni aniqlash, tarixiy yo‘nalishlarni o‘rganish, qadimgi va o‘rtacha o‘simlik va hayvonot yashash muhitlarini tushuntirish, iqtisodiy va siyosiy aloqalar tahlil qilish va tarixiy voqealar haqida ma’lumotlarni to‘plashga yordam beradi. Bu tadqiqotlar, Osiyo tarixining tahlilida multidistsiplinar ilmiy diskussiyalarni oshiradi va turli sohalarning integratsiyasini olib boradi.
Bundan tashqari, kartografik tadqiqotlar, tarixiy ma'lumotlar bazalarini rivojlantirish, tarixiy topografik ma’lumotlar to‘plamini rivojlantirish, tarixiy hududlarni tartiblash va tarixiy yo‘nalishlarni tahlil qilishga ham muhim yordam.

O‘rta Osiyo olimlarining kartografik tadqiqotlar:

X o r a z m i y. O‘rta asrlarda zaminimizdan yetishib chiqqan buyuk alloma VIII - IX asrlarda yashab ijod etgan Muhammad Muso al-Xorazroiyning kartografik tadqiqotlari qimmatlidir. Al-Xorazmiy xalifa Ma’mun tashkil qilgan “Bayt-ul-hikma” (“Donishmandlar uyi”)da ham faoliyat ko‘rsatgan. Xalifa Ma’mun o‘sha davrda er yuzining batafsil kartalarini tuzish to‘g‘risida topshiriq bergan. “Dunyo kartalari” aslida yaxlit atlas boTishi kerak edi. Atlas tuzish ishi bilan 70 ga yaqin olim shug‘ullangan, ularga esa Muhammad Muso al-Xorazmiy boshchilik qilgan. Bu kartalar yig‘indisi “Ma'mun dunyo kartasi” nomi bilan ham yuritilgan. Tadqiqotchilaming fikricha, uni tuzish ishlari 840 yillarga yaqin tugallangan bo’lsa kerak. Xorazmiyning “Surat al-arz” asari g‘arb va Sharq kartograflari uchun keyingi asrlarda ham qo‘llanma bo‘lib xizmat qildi. Undagi O‘rta Osiyoga oid ma’lumotlar haqiqatga yaqinligi bilan ajralib turadi.
B e r u n i y. Mashhur qomusiy olim Beruniy kartografiya faniga ham ulkan hissa qo‘shgan bo‘lib, uning 10 varaqdan iborat “Tastih as-suvar va tabtih ai-quvar” (qisqacha “Kartografiya”) asari xorazmshoh Abul Abbos Ma’munga bag‘ishlangan. Risolada osmon globusini yasash to‘g‘risida gapirilgan. Shuningdek, geografik karta haqida bunday deyilgan: “Yer kurrasini sathga o'tkazishda esa shahar va qishloqlaming uzunlik va kengliklarini, dengizlar, buloqlar, daryolar, qumliklar, togTar, konlar, tepaliklar, qiyalik va soyliklami bayon etadigan “Jo‘qrofiya” kitobiga ehtiyoj tushadi va bu kitobdagiga qarab ularning (belgilari) ishlanadi”.
Beruniyning bizgacha etib kelgan yana bir geografik-kartografik “Qonuni Mas’udiy” (“Al-Qonun al-Mas’udiy fil hay’a van nujum” - “Astronomiya fanida Mas’ud ismiga yozilgan qonun”) nomli yirik asari bo‘lib, uni muallif umrining oxirgi yillarida yozgan. Tadqiqotchilaming fikricha, asarining qoMyozma nusxalari 10 tacha bo‘lsa kerak. Asarjami 12 maqoladan iborat bo‘lib, har bir maqola bir necha bobga bo‘lingan.