Mundarija Kirish I bob. Osiyo tarixi kartografik tadqiqotlariga kirish

Mundarija

Kirish ………………………………………………………………………………... 03
I Bob. Osiyo tarixi kartografik tadqiqotlariga kirish ……………………………. 08
1.1. Osiyo tarixi va kartografik tadqiqotlar aloqasi .……………………………… 08
1.2. Asosiy tarixiy manbalar ……..……………………………………………….. 10
II Bob. O‘rta Osiyo tarixi kartografik tadqiqotlari tarixi …………………………11
2.1. O‘rta Osiyo tarixiy manbalari va ularning xususiyatlari ..…………………… 11
2.2. Eng muhim kartografik tadqiqotlar tarixi …………………………………… 14
III Bob. O‘rta Osiyo kartografik tadqiqotlarining metodlari …..…………………15
3.1. Kartografik tadqiqotlarning asosiy turlari …………………………………… 15
3.2. Kartografik tadqiqotlar va tarixiy texnika …………….…………………….. 24
3.3. Tarixiy manba’alardan foydalanish va ularning kritik tahlillari …...……….. 26
3.4. Arxeologik tadqiqotlarning kartografik ma'lumotlarga aylantirilishi ……….. 28
3.5. Tarixiy hududlarni geografik koordinatalar bilan bog‘lash usullari ..……….. 30
3.6. Kartografik tarzda tasvirlash ..…………..…………….…………………….. 34
IV Bob. Xulosa ……………………………………………………………………… 36
V Bob. Foydalanilgan manbalarning ro'yxati …………………………………… 39

Kirish
Tarixiy geografiya fan tarmog’i sifatida qadimdan shakllangan tarix va geografiya fanlaridan ancha yosh sanaladi. U fan sifatida bir necha yuz yildan beri mavjud. Uning taraqqiyoti tarixi tarixiy-geografik adabiyotlarda qisqacha berib o'tilgan. Jumladan, S.M.Seredoninning kitobida bu fan to‘g‘risidagi ma’lumotlar Kiyev Rusi va Moskva davlati tarixiy geografiyasi misolida tahlil etilgan, xolos. g4arb adabiyotida ham tarixiy geografiya tarixi bo‘yicha ilmiy asarlar juda kam.
Avstriyalik taniqli olim Vimmerning tadqiqotida qadimgi dunyo va Germaniya, qisman Fransiya tarixiy geografiyasi bo'yicha asarlar biroz sharhlangan. Fransuz olimi Dejardenning mashhur yirik asarida Galliya tarixiy geografiyasiga doir adabiyotlar tahlil etilgan. Ammo Vimmerning ham, Dejardenning ham kitoblarida tarixiy geografiyaning rivoji haqidagi ma’lumotlar unchalik ko‘p emas. Ingliz ilmiy adabiyotida Bekeming bu sohaga oid maqolasi ingliz tarix va geografiya assotsiatsiyasining Oksford bo limi qo‘shma yiqinida o‘qilgan bo‘lib, unda so‘nggi yuz yil ichida tarixiy geografiya bo4yicha ingliz olimlarining tadqiqotlari ko'rib chiqilgan. Umiy adabiyotlarda uzoq vaqt davomida tarixiy geografiyaning shakllanishi va unga omil bo‘lgan sabablarni asoslovchi ilmiy xulosalar deyarli yo:q edi. Holbuki, ilmiy adabiyotlarda bu masala ancha oldin qo‘yilgan. XVIII asr oxiri - XIX asr boshlarining yirik nemis tarixchisi Geeren (1760 - 1842) 1785-yilda Volteming tarixiy g‘oyalarini davom ettirib, tarixiy geografiyaning shakllanishi va asosiy bosqichlari haqida to‘xtalib o:tdi. Geeren o‘z fikrlarini muallifiarjamoasi tomonidan nashr etilgan qadimgi dunyo tarixiga doir kitobda bayon etgan. Geeren qadimgi dunyo tarixiy geografiyasining asoschisi deb Niderlandiyaning Leyden universiteti professori Klyuverni (XVII asming birinchi choragi) tan olgan.
O'rta Osiyo, O’rta Osiyo adabiyotida "O'rta" yoki "Markaziy" deb ataluvchi hududni ifodalaydi. Bu mintaqaning geografik joylashuvi doimiy tarzda belgilanmagan bo'lib, odatda O'zbekiston, Qozog'iston, Tadjikiston, Qirg'iziston, Turkmaniston va Kazoqiston mamlakatlarni o'z ichiga oladi.

Tarixiy kartografiyaning rivojlanishi har doim tarixiy geografiyaga bog‘liq bo‘lib kelgan. 1579-yili Abraxam Orteliy geografik atlasga uchta tarixiy kartadan iborat qo‘shimcha tuzdi. Orteliyning bu qo‘shimchasi keyinchalik 1603-yili 38 ta kartadan iborat bortgan antik davming geografik atlasini tuzilishiga sabab bo‘Idi. XVII asming ikkinchi yarmida fransuz geograflari Sansonlar va V.Dyuval atlaslarida ham tarixga oid kartalar bo‘limi bor edi. XVIII asr oxirida fransuz kartografi J.B.D'Anvil tomonidan tayyorlangan tarixiy kartalar bosilib chiqdi. Orteliydan tortib to XIX asr oxiriga qadar tuzilgan kartalarda xalqlarning hududiy joylashishi, siyosiy chegaralar, harbiy yurishlar, janglar, tarixiy voqealar bo‘lib o‘tgan hududlar, geografik sayohatlar yo‘nalishlari aks ettirilgan edi. Shuningdek, A.Orteliy va V.Dyuval tomonidan tuzilgan kartalarda afsonaviy voqea-hodisalar va Injildagi rivoyatlar tasvirlangan. Masalan, avliyo Pavel va Ibroqim payhambaming sayohati, troyalik Eneyning dengiz sayohati, Odissey yurgan yo‘IIar tasvirlangan. Keyinroq kartalarda tarixiy-iqtisodiy ma’lumotlar ham qayd qilina boshlangan

O'rta Osiyo geografik ravishda Markaziy Osiyoning janubida, Siberiya yarimorqasining shimolida, Xitoyning shimol-sharqida joylashgan. Boshqa hududlar bilan o'rab o'tib, shimolida Sharqiy Sibir, sharqida Xitoy, janubida Hindiston va Pakistonda, garbida esa Qozog'iston va Turkmanistonning garbiy qirg'oqlarida tugaydi.
Bu mintaqaning hududiy xususiyatlari o'rtacha bo'lib, asosan quruq joylashuvi va keskin iqlimi bilan ajralib turadi. O'rta Osiyo oromgohi va stepi orqali bo'lgan quruq, chegaralanib ketgan orol va qumliq joylashuvi bilan ajralib turadi. Uning asosiy daryolaridan biri Sirdaryo daryosi bo'lib, Amu Daryo, Sirdaryo, Zarafshon daryolarining sulari ham bu mintaqada joylashgan.
Tarixiy ravishda O'rta Osiyo, o'n ming yillik muddatdan uzroq mo'ljallangan bo'lib, shu erda bir nechta madaniylik markazlari, davlatlar va imperiyalar o'z vaqtida boy berishgan. Bu mintaqada zamonaviy insoniy madaniyati, muxim dinlarning yoyilishi va tarixiy konfliktlar xizmat qilgan.
O'rta Osiyo tarixi odatda O'rtacha Osiyoning qadimiy va zamonaviy tarixining bir qismini o'z ichiga oladi. Bu joyda Xorazm, So’g’diyona, Buxoro, Samarkand, Movarounnahr va boshqa tarixiy davlatlar va madaniyat markazlari joylashgan. O'rta Osiyo tarixi shu jumladan Aleksandr Makedonskiy, Chingizxon, Amir Temur va Boburiylar davlatlarining tarixini ham o'z ichiga oladi. Shuningdek, bu mintaqada islom dini o'z o'zining madaniyat va ilmiy markazlarini o'rganib, tarqalib keldi. Maverannahr medresalari va ulamolar, matematika, falsafa, yadrofizika, astronomiya va boshqa sohalarda ilmni tarqatishga intilishlar kiritdi.
Markaziy Osiyo tarixining ahamiyati bir necha muhim sabablarga asoslanadi:

1. 
   Madaniyat markazlari: Markaziy Osiyo, qadimiy madaniyatlar, ortacha asrlardan buyon mamlakatlar, sivilizatsiyalar va imkoniyatlar markaziga aylandi. Bu erda adabiyot, ilm-fan, arxeologiya, madaniyat, arxitektura, zamonaviyligi, falsafa va diniy sohalari rivojlandi.
   
2. 
   Iqtisodiy yo‘l va transport sharoitlari: Markaziy Osiyo, Geostratigik o‘rinni egallaganligi bilan birga, iqtisodiy yo‘l va transport sharoitlari uchun o‘rtacha nuqtadir. Bu erda tuyg‘usi resurslarni (masalan, iqlim, suv manbalar, bozorlar) jalb etish, to‘lovchilik va tijorat rivojlandi. Asr davomida Markaziy Osiyo orqali iqtisodiy yo‘l, sultonlar va karvonboshlar umuman ixtisoslashgan.
   
3. 
   Tarixiy ko‘lam va jihatlar: Markaziy Osiyo, ko‘plab tarixiy asoslar va jihatlar uchun muhimdir. Bu erda tarixiy voqealar (masalan, Aleksandr Makedonskiyning Xitoy g‘aznaviylarga qarshi g‘alaba qilishi, Xitoy imperatorlarining Osiyo qismiga kirishi, Islom dinining o‘rta asrda tarqalishi) bo‘yicha ko‘plab voqealar sodir bo‘ldi. Markaziy Osiyo tarixini o‘rganish, tadqiq etish va o‘qitish, bunday o‘zgarishlar uchun muhimdir.
   
4. 
   Geostratigik ahamiyat: Markaziy Osiyo, dunyo bo‘ylab geostrategik ahamiyatga ega bo‘lgan mintaqalardan biridir. U yer vaqtizvoti, hududiy chegaralar, xalqaro aloqalar uchun muhim bo‘lib, politika, iqtisod, va xavfsizlikga oid muammo va masalalarni o‘z ichiga oladi. Bog‘liqlik mavjudligi, masalan, neft, gaz, va mineral resurslarining katta ehtiyoji bilan ham o‘zgaradi.
   

Markaziy Osiyo tarixini o‘rganish, bu erdagi madaniyatlarning bog‘liqligini, imperiyalarining shakllanishini, intellektual g‘oyalarini, dinlarning tarqalishini va Geostratigik dinamikasini tushunishga imkon beradi. Bu, dunyo tarixini to'liq tushunishga, Markaziy Osiyo hududidagi madaniy va turli sivilizatsiyalar, madaniyatlar tarixini baholashga yordam beradi.