Mundarija kirish

Shuni alohida qayd etish kerakki. Sovet tuzumi davrida Islom madaniyatining baynalmilliy, umuminsoniy xarakteri rad etildi, unining insonparvarlik g’oyalari shubha ostiga olinib, taraqqiyot dushmani sifatida baholanib kelindi. Vaxolagki, uning asosiy g’oyaviy prinsiplarini nazardan kechiradigan bo’lsak, yuqoridagi fikrlarning nohaqligiga ishonchimiz komil bo’ladi:

1. Faqatgana yakkayu-yagona Ollohga ishonish, undan qo’rqish va bo’yin egish (bu prinsip insonning inson shaxsiga sig’inishining oldini oladi, buni man etadi)

2. Barcha insonlarning Ollohning oldida teng ekanligi (mazkur shart xam

jamiyatning barcha sinfiy va tabaqaviy, irqiy bo’linishidan qat’iy nazar, millatlararo muloqot madaniyatini tarbiyalashga xizmat qiluvchi omildir)

3. Adolatlilik (millatlararo tenglik madaniy va iqtisodiy munosabatda bo’lish uchun eng zarur bo’lgan axloqiy sifat)

4. Tinchliksevarlik (inson zurriyotining davomiyligini, ma’naviy, madaniy va iqtisodiy taraqqiyotini ta’minlovchi sifat)

5. Mexr-shavqatlilik (botiniy insoniy madaniyatning zuxr etishi, millatlararo muloqot madaniyati tarbiyasining tarkibiy qismlaridan biri)

6. Ma’naviy axloqiy soflik (yuqorida zikr etilgan umuminsoniy sifatlar uzviyligidan xosil beruvchi integrativ omuxta umuminsoniy qadriyat)

Muqaddas Qur’onning 114 surasining hammasida mazkur asosiy axloqiy prinsiplar targ’ib etiladi. Uning 1400 yildan beri har qanday cheklash va man etishlarga qaramay xalq orasida yashayotganligining muxim sabablaridan biri ham eng ezgu, umuminsoniy qadriyatlarni himoya qilganligi milliy qadriyatlarni e’zozlashi (bu o’rinda millat va din bir xil ma’noni anglatadi) din axlida talab etganligidir. Bu fikrimizning dalili sifatida Sovet tuzumi yemirilgandan so’ng

14

Respublikamiz xalqlarining Islom aqidalari va madaniyatini o’z milliy madaniyati

ramzi sifatida qadirlayotgani, qadimiy mehr-oqibatning tiklanishida diniy muassasalarning beqiyos darajada ijobiy rol o’ynayotganiliga qabilarni eslash kifoya.

O’rta Osiyoga Islom dini bilan birga davlat tili sifatida arab tili ham kirib keldi. U o’zi bilan beqiyos boy ilmiy-nazariy ahamiyatga molik bo’lgan jahon falsafiy, tabiiy va badiiy fan yutuqlarini ham bu zaminda yashovchi xalqlar orasiga olib kirdi. Katta “Ipak yo’lida” joylashgan O’rta Osiyo bu davrda yaxshi rivojlangan qishloq xo’jaligaga, hunarmandchilik, boy ma’naviy madaniyatga ega edi. Bu esa arab xalifaligiga mansub bo’lgan xalqlar madaniy taraqqiyotiga katta ta’sir ko’rsatdi, har ikki madaniyat bir-birini o’z ijobiy yutuqlari bilan boyitdi.

Arab xalifaligi hukumronlik qilgan ilk davrlarda uning keng zaminida musulmonlar, nosroniylar, nojusiylar, majusiylar, buddistlar, yahudiylar va boshqa din qavmlari yashardilar. Bu albatta, ko’p sonli diniy sektalarning paydo bo’lishiga sabab bo’ldi. Ateizmning vujudga kelishi islom qavmini chiniqtirdi, xolos. Shu bilan bir qatorda O’rta Osiyoning iqtisodiy-madaniy, aloqalari jugrofiyasi ham kengaydi. Bu davrlarda Ray, Samarqand, Mavr, Buxoro. Shosh, Damashq, Bag’dod kabi shaharlar ayniqsa rivojlandi. Ijtimoiy-iqtisodiy sohadagi muvaffaqiyatlar jamiyatning ma’naviy madaniyatiga, ma’rifiy rivojlanishiga ham ta’sir ko’rsatdi.

VIII asrning II yarmidan boshlab xalifalik teritoriyasida dunyoviy bilimlar