Xorazmiyning bu asarida hech qanday formulalar va simvollar bo’lmay, balki tenglamalar va ularni echilishi so’z bilan bayon etilgan. Bunda noma’lum "shay" (narsa) uning kvadrati "mol" (boylik) deb atalgan. Noma’lum ba’zan ildiz (jazr) deb ham atalgan. Ikkinchi darajali tenglamalar va ularni yechish metodlari, ularni geometrik tasviri kvadrat tenglamalarga keltiradigan masalalar yechish bayon etiladi. Berilgan har qanday shakldagi tenglamani yechish uchun eng oldin bu tenglamani "jabr va muqobala" amallarini tadbiq etish bilan quyidagi tenglamalardan biri shakliga keltirib undan so’ng hosil bo’lgan sodda tenglamalar ma’lum qoidalar yordami bilan yechiladi.
Xorazmiyning boshqa bir qimmatbaho asari "Arifmetika" faqat matematika tarixida emas, balki umuman fan va madaniy tarixida ham juda katta
21
axamiyatga egadir. Bu kitob orqali o’nli pozision sanoq sistemasi yaqin va O’rta
Sharq mamlakatlariga, Yevropaga tarqala boshlagan. Xorazmiyning bu asar asosida juda. ko’p kitoblar yozildi va uning pozision sanoq sistemasini tadbiq etishdan iborat progressiv ideyalari davom ettirildi Xorazmiyning arifmetikas matematika tarzida - sanoq sistemasi tarixida umuman, fan va madaniyat sohasida yangi davr ochdi. U Bag’dod shahrida bir necha yillar bo’lib, undagi abservatoriyada kuzatishlar olib bordi. IX asrning 20 yillarida u "Zij" (astrologik jadvallar)ni tuzib chiqdi. Bular arab tilidan lotin taliga tarjima qilinib ikk asrdan ortiq davr ichida turmush ehtiyojlari uchun foydalanildi. Bu sohada Xorazmiy O’rta Osiyolik mashhur astronom va matematiklardan Muxammad ibn Nosir, Farg’oniy, Axmad Marvoziy va boshqalar bilan ish olib bordi. Uning "Kitob surat al-arz" nomli jug’rofiyaga bag’ishlangan risolasi mazkur fan rivojiga katta ta’sir ko’rsatdi. Bu asarning qo’lyozma nusxasi 1878 yilda Qoxira shahrida topildi Unda 637 ta jug’rofik joylar, 209 ta tog’ning jugrofiy tafsiloti, daryolar, dengaz va okeanlar havzasi, ulardagi orollar shakllari va joylashish o’rni aniqlangan.
Shunday qilib al-Xorazmiy o’zining betakror original ijodi hamda pedagogik faoliyati bilan o’zidan keyingi olimlarning tarbiyalanib yetishida katta rol o’yadi. Uning qomusiy bilimidan jahondagi ko’plab xalklarning olimlari shogird sifatida bahramand bo’lishdi. Uning ijodi O’rta Osiyo xalqlari ilmiy ma’naviy madaniyatning qadimdan yuksak darajada bo’lganligini isbotladi va yoshlarimiz uchun ilm sirlarini egallash yo’lida namuna bo’lib qoldi.
Abu Nasr al-Forobiyning ta’lim va tarbiya haqidagi fikrlari. Abu Nas al-Forobiy o’rta asr sharqining buyuk qomusiy olimi bo’lib, u 873 yildan hozirgi Qozog’iston teritoriyasidagi Farob shaharchasida tug’ildi, keyinchalik Toshkentda va Buxoroda yashab ta’lim oldi. X asr boshlarida ilmga chanqoq bo’lajak olim O’sha paytda madaniyat va ilm markazi bo’lgan xalifalik poytaxt Bag’dodga boradi. Bu yerda u turli xil fan sohalari bilan shug’ullanadi, ko’p tillarni o’rganadi. Ba’zi ma’lumotlarga ko’ra 70 tilda gaplasha olgan. Forobiy bu yerda xristian olimlari Abu Bashar Marta ibn Yunusdan Yunon falsafasi va tilini, Yuxanna inb Xaylondan tabobat va mantiq ilmini o’rgandi. "Muallim as
|
i
i
i
.
| |
i
-
|
Do'stlaringiz bilan baham: |
