Muqaddima

Jigarda qon aylanishi. Jigar ayni bir vaqtda arterial va venoz qon oladi. Arterial 
qonni jigarga jigar arteriyasi olib keladi. Venoz qon esa qopqa vena orqali jigarga yetib 
keladi. 
Qopqa venaga hazm tizimi a‘zolari va talogdan o‘tgan qon yig‘iladi. Demak, qopqa 
venadagi qon kapillyarlardan ikki marta o‘tadi: birinchi - gal ichak, me‘da va boshqa 
a‘zolardagi kapillyarlardan, ikkinnchi marta – jigar parenximasidagi kapillyarlardan. 
Qonning jigar kapillyarlaridan o‘tishi gepatotsitlarni ichakda so‘rilgan moddalar bilan 
ta‘minlaydi, zaharli moddalarni zaharsizlantirish va organizmdan chiqarib tashlash uchun 
muhim. Agar qopqa venadagi qonni jigardan o‘tqazmasdan, bevosita pastki kavak 
venaga oqizib yuborilsa (Ekk-Pavlov anastomozi yordamida), hayvon tez kunda 
zaharlanib oiadi. 

---

161 
Qopqa vena va jigar arteriyasi jigar to‘qimalarida yoyilib,jigar bo`lakchalarida 
sinusoid kapillyarlar hosil qiladi. Sinusoid kapillyarlarda qon juda sekin oqadi. Bu 
moddalar almashinuvi uchun qulay sharoit tug‘diradi. 
Qopqa qon aylanishi sinusoid kapillyarlarning kirish va chiqish sfinkterlari ochilishi 
yoki yopilishi yo`li bilan boshqariladi. 
Yuqori haroratning qon aylanishiga ta’siri. Havo haroratining yuqori bo`lishi 
yurak faoliyatini kuchaytiradi. Bu sharoitda tana harorati 37,3-37,6
0
C ko‘tarilsa, 
yurakning 1 daqiqada urishi 20 martaga ortadi (isib ketishning birinchi darajasi). 
Tananing isishi davom etib, harorat 37,7-38,4
0
C ga yetsa, yurak urishi 1 daqiqada 120 
tani tashkil qiladi (Isib ketishning ikkinchi darajasi). Teri harorati 38,6-40,6
0
C ko‘tarilsa, 
yurak urishi 1 daqiqada 160 chamasi bo`ladi (isib ketishning uchinchi darajasi). 
Issiqlashning birinchi dajasi arterial qon bisimiga ta‘sir qilmaydi. Ikkinchi darajada 
sistolik bosim ko‘tarilishi mumkin, tana haroratining uchinchi darajagacha ko‘tarilishi 
arterial bosimni keskin pasaytirib yuboradi. Bu holat ―issiq urishi‖ning o‘ziga xos 
belgisidir. Arterial bosimning pasayishi qon tomirlarning, asosan teri tomirlarining 
kengayishiga bog‘liq. 
Bu sharoitda bosimni bir me‘yorda saqlash uchun yurakdan chiqadigan qonning 
miqdori ortishi kerak. Bunga organizm asosan yurak qisqarishlari sonini oshirish yo`li 
bilan erishadi. Sistolik hajm faqat jismonan chiniqqan shaxslarda ortishi mumkin. 
Issiq sharoitda tana haroratining doimiyligini saqlashda odamning terisi asosiy rol 
o‘ynaydi. Havo harorati 28
0
C ko‘tarilganda, teri qon tomirlari kengaya boshlaydi. 
Birinchi galda quloq suprasi, panjalar va kaft terisi arterial tomirlari kengayadi. Keyin 
bilak terisi tomirlari kengayib, ter ajrala boshlaydi. Arterial tomirlarning kangayishi 
venalarda qon bosimining ortishiga va ularning kengayishiga olib keladi. 
Oddiy haroratda teridan bir daqiqada oqib o‘tgan qonning umumiy hajmi 200-500 ml 
bo`lsa, issiqda – 2,5-3 l, juda yuqori haroratda 8 l ga yetadi va yurakdan chiqqan qonning 
50-70% ini tashkil qiladi. 
Teri tomirlari kengaygan bir vaqtda ichki a‘zolar tomirlari torayadi. 
Bu o‘zgarishlarni reflektor, mahalliy va gumoral boshqarish mexanizmlari yuzaga 
chiqaradi. 
Teri tomirlarining kengayishi nerlanish, o‘tkazish, konveksiya va ter bug‘lanishi 
jarayonlari yordamida issiq sharoitda tana haroratining me‘yorida saqlanishiga 
ko‘maklashadi. Havo harorati teri haroratidan ortib ketganda ko‘rsatilgan jarayonlardan 
faqat bittasi – ter tarkibidagi suvni bug‘latib, issiqlik yo‘qotish jarayoni saqlanib qoladi. 
Bu vaziyatda teri ttomirlarining kengayishi va ter ajralishining kuchayishi muhim 
ahamiyatga ega.