Muqaddima
SHARTLI REFLEKSNING VUJUDGA KELISH MEXANIZMLARI
Download 4.57 Mb. Pdf ko'rish
|
Normal Fiziologiya Qodirov
|
SHARTLI REFLEKSNING VUJUDGA KELISH MEXANIZMLARI
Shartli refleks vujudga kehshi uchun miya po'sllog‘idagi shartli signalni qabul qiluvchi markaz bilan shartsiz refleks markazlari o ‘ rtasidagi vaqtincha aloqa o'matilishi 280 kerak. shartli refleks hosil qilinishi jarayonida ba- jariladigan ishlarni va sodir boladigan hodisalarni tasawur qilib ko'rayhk. Birinchidan, ma‘lum shartsiz refleksni, masalan, ovqat ta‘sirida solak ajralishi refleksini bolajak shartli rsfleks uchun negiz qilib oldik, deylik. Ikkinchidan, bu refleks uchun befarq (indefferent) bo'lgan signalni, chunonchi, qo ‘ ngiroq tovushini shartli signal qilib olarniz. Shartli signalning o ‘ zi solak ajrahshi chaqirmaydi. Endi shartli signalni qollab ko ‘ ramiz, ya‘ni qo ‘ ng ‘ iroq chalarniz va shu ondayoq shartsiz refleksni chaqiramiz — itga ovqat beramiz. Bunda solak bezlari qo ‘ zg ‘ alib, so`lak ajrata boshlaydi. Bir necha kun davomida bir necha martadan shartli signalni ovqat bilan bog‘liq holda qollasak, shartli signalning o ‘ ziyoq (qo'ng‘iroq) ovqat berilmasada, solak ajralishini yuzaga keltiradi. Nima uchun solak bezlari uchun iigari befarq bo c lgan qo ‘ ng‘iroq, endi solak ajralishiga sabab bo`ladi? Gap shundaki, shartli refleksni vujudga keltirish jarayonida har gal ikkita shartsiz refleks chaqiriladi va miya po ‘ stlog‘ida ikkita markaz qo'zg‘aladi. Birinchisi — qo'ng‘iroqdan chiqqan tovushni chamalash refleksi (hayvon qulogining dikkayishi, boshning tovush kelgan tomonga burilishi va bir qator vegetativ o‗zgarishlar). Bu refleksning yuzaga chiqishi po'stloqdan pastdagi (to ‘ rt tepalik) va po ‘ stloqdagi (chakka sohasi) markazlarning qo ‘ zg‘lishiga bog‘liq. Ikkinchisi ovqat ta‘sirida yuzaga chiqadigan solak ajralishi refleksi. Uning yuzaga chiqishi ham po ‘ stloqdan pastdagi va po'stloqdagi markazlarning qo ‘ zg‘alish natijasi hisoblanadi. Demak, shartli refleksni vujudga keltirish jarayonida har tajribada miya po : stlog‗imng ikkita markazida qo ‘ zgalish rivojlanadi: birinchisi shartli signal markazi, ikkinchisi— shartsiz refleks markazi. Ammo, awal bu markazlar o ‘ rtasida aloqa bo`lmagan. Shartli signal shartsiz ta‘sirot bilan deyarli bir vaqtda berilish ko ‘ p marta takrorlanganidan keyin bu markazlar o'rtasida malum o'zaro munosabatlar rivojlanib, vaqtincha aloqa o'matiladi. I. P. Pavlovning fikricha, miya po'stlog'ida ayni bir vaqtning o'zida ikki soxada qo'zg‘alish paydo bo`lishi qo ‘ zg‘alish jarayoni kuchsizroq bo`lgan o`choqdan (shartli signal qo ‘ zg ‘ alish hosi qilgan sohadan) kuchliroq qo ‘ zg ‘ alib, dominant bo ‘ hb qolgan soha (shartsiz refleks markazi) tomon harakat qilishiga olib keladi. Bu qo ‘ zg ‘ alish jarayonining bunday harakatlari takrorlanaverilganidan keyin miya po ‘ stlog ‘ ining bir sohasidan ikkinchi sohasiga qaratilgan yol ochilib, ular o‗rtasida vaqtincha aloqa o ‘ matiladi. Endi shartli signal faqat o ‘ z markazini emas, balki shartsiz refleks markazini ham qo'zg‘atadi, boshqacha ayt- ganda shaith refleks vujudga keladi. Shuni aytib o ‘ tish kerakki, hozirgacha miyada vaqtincha aloqalar o ‘ matilishi mexanizmlari to ‘ g ‘ risida yagona fikr yo ‘ q. Ba‘zi olimlar bu jarayonda glial hujayralarning ahaniyati katta deydilar. Shartli refleksni vujudga keltirish vaqtida, ularning fikricha, glial hujayralarning faolligi oshadi, sharth signal va shartsiz refleks markazlari orasidagi mielinsiz tolalarini mielin qoplab, bu tolalar o ‘ tkazuvchanligini oshiradi. Natijada qo ‘ zg‘ahshning shartli signal markazidan shartsiz refleks markaziga yetib borishi yengillashadi. Boshqa olimlar vaqtincha aloqa o ‘ matilishida neyronlarda oqsil sintezlanishining o ‘ zgarishi yetakchi rol o ‘ ynaydi, deydilar. Ularning fikricha, ko ‘ p neyronlarning (ikkala markazdagi) bir vaqtda qo ‘ zg‘alishi RNK tuzilishiga ta‘sir qiladi, buning natijasida maxsus < ham taklif qilingan. Birinchi taxmin bo ‘ yicha shartli refleks hosil bo ‘ Eshi jarayonida 281 markazlardagi sinapslarning faoliyat samarasi o ‘ zgaradi, membrana faraziyasi esa shartli refleks mexamzmlarini postsinaptik membrana xossalari o'zgarishiga boglaydi Download 4.57 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|