Muqaddima

Qo'zg'alishning o'tkazilishi. Yuqorida aytib o'tilgan jarayonlar tolalarning faol 
holatini saqlab turishda juda muhim. Ularning hammasi qo'zg'alishning o'tkazilishini 
ta'minlashga qaratilgan.
Ma'lum bo'lishicha, qo'zg'alishning toladan o'tish mexanizmlari ikki jarayondan 
ibborat. Bular mahallaiy javob yuzaga keltirgan katelektrotonik signalni membrananing 
yon atrofdagi qismlariga ta'sir etishi va shu sohalarda harakat potensialining hosil 
bo'lishidir. 
Yuqorida ko'rsatilganidek, membrananing ta'sirlangan qismida, masalan, unga 
o'rnatilgan katod ostida depolyarizatsiya rivojlanadi. Buning sababi tola ichiga natriy 
ionlarining zudlik bilan o'tishida. Tola ichida ko'paygan natriy ionlari tola bo'ylab ikki 

---

40 
tarafga tarqaladi va membrananing qo'shni sohalarini depolyarizatsiyaga uchratadi (13-
rasm). Elektroton deyiladigan bu passiv depolarizatsiya mahalliy javob paydo bo'lishiga 
va uning miqdori membrana depolyarizatsiyalanishini kritik darajaga yetishiga sabab 
bo'lishi mumkin. Bunda harakat potensiali vujudga keladi va u membrananing yondash 
qismlarini qo'zg'atuvchi kuch bo'lib xizmat qiladi. Demak, membrananing qo'zg'atilgan 
qismi yon-atrofdagi tinch holatda turgan qismlar uchun qo'zg'atuvchi rolini bajaradi va 
shu tarzda qo'zg'alish tola bo'ylab ikki tarafga tarqaladi. 
Miyelinsiz tolalarda qo'zg'alish uzluksiz holda, tolaning boshidan oxirigacha harakat 
potensiallari vujudga kelishi tarzida tarqaladi. Ushbu hol harakat potensiali yuzaga 
kelishi uchun zarur bolgan natriy va kaliy kanallarining nerv tolasi membranasida tekis 
taqsimlanganligiga bog'liq. Tola membranasida potensiallarning rivojlanishi «Bor yoki 
yo'q» qonuniga bo'ysungani uchun ularning amplitudasi pasaymaydi, ya'ni qo'zg'alish 
masofada so'nmaydi. 
Qo'zg'alishning miyelinli tolalardan o'tishida katta farq bor. Bu tolalardan qo'zg'alish 
sakrab-sakrab, saltator ravishda o'tadi. Saltator o'tkazishning sababi shundaki, miyelinli 
tolalarda potensialga bog'liq bo'lgan natriy va kaliy kanallari membranada tekis 
taqsimlanmagan. Ranvye bo'g'ilmalarida ularning soni miyelinsiz tola membranasidagi 
kanallar sonidan 200 marta ko'p. Tolaning miyelin bilan qoplangan qismida bunday 
kanallar deyarli yo'q, ya'ni tolaning bu qismlari qo'zg'aluvchanlikka ega emas. Bu 
shariitda bir Ranvye bo'gilmasida vujudga kelgan harakat potensiali elektrotonik 
ravishda yondosh bo'g'imlarga tarqaladi. Bu yerda membranani kritik darajagacha 
depolyarizatsiyalayda va yangi harakat potensiali rivojlanishiga olib keladi. Agar 
qo'zg'algan bo'g'ilmaga eng yaqin turgan bitta yoki ikkita bo'g'ilma shikastlangan bo'lsa, 
qo'zg'alisg uchinchi, to'rtinchi bo'g'ilmalarga sakrab otib, ularda harakat potensialini hosil 
qiladi. Bu tolada rivojlangan va miqdori 80-100 mv ga teng bo'lgan potensiallarning 
bo'sag'a potensialidan 5-6 marta ko'p bo'lishiga bog'liq. 
Qo'zg'alishning miyelinli tolalarda saltator o'tkazilishida 
ikkita afzallik bor. Birinchidan, bu o'tkazilish energiya sarfi 
nuqtai nazaridan tejamli, chunki faqat membrana yuzasining 
1% ini tashkil qiluvchi Ranvye bo'g'ilmalari qo'zg'aladi. 
Ikkinchidan, qo'zg'alishning o'tish tezligi miyelinsiz 
tolalardagiga nisbatan juda yuqori. Shu sababdann, miyelinli 
tolalar nerv tizimi muhim faoliyatlarining aniq va tez 
boshqarilib turishini ta'minlovchi qismlarida ko'p.