Muqaddima

Divergensiya. Periferik retseptorlar bilan bog‘liq bo`lgan afferent neyron aksoni orqa 
miyaga kirib shoxlanadi. Shu yoi bbilan hosil bo`lgan kollaterallar 

---

48 
-
расм. Дивергенция (А). конвергекция (Б), окклюзия (В) вақтдаги (Г) ва фазодаги (Д) қўшилиш ҳодисалари схемаси.
neyronning aksoni emas, oraliq neyronning aksonlari ham kollaterellar hosil qiladi. 
Natijada qo'zg'alish yoki tormozlanish tarqaladigan yo'l kengayadi (17-rasm). Bu 
jarayonlarning MNT da tarqalishi (irradiatsiyasi) uchun asos yaratadi. Efferent yo'llar 
ham divergensiyaga uchraydi. Masalan, bitta motoneyron aksoni 10-15 dan 1500-2000 
gacha shoxchalar hosil qiladi va shuncha miqdordagi muskul tolalarini nervlaydi. 
Konvergensiya. Impuls o'tkazadigan ko'pgina yo'llar bitta neyronda yig'ilishi 
mumkin. Bu hodisa konvergensiya deyiladi. Masalan, orqa miyadagi bitta 
motoneyronning soma va dendritlariga 6-10 ming kollateral keladi-da, qo'zg'atuvchi va 
tormozlovchi sinapslar hosil qiladi. Natijada neyron MNT ning turli qismlari va 
periferiya bilan bog'lanadi. 
Konvergensiya tufayli bbitta neyronga ayni vaqtning o'zida juda ko'p qo'zg'atuvchi va 
tormozlovchi signallar yetib kelishi mumkin. Bunga javoban harakat potensialini 
vujudga keltirishdan oldin neyron membranasida ro'y beradigan qo'zg'atuvchi va 
tormozlovchi jarayonlar qayta ishlanishi, birlashtirilishi zarur. Bu ko'pgina yo'llarning 
umumiy oxiri bo'lmish yakka neyron membranasida rivojlanadigan qo'zg'tuvchi va 
tormozlovchi postsinaptik 
potensiallarning qo‘shilishiga (summatsiyasiga) bog‘liq. 
Summatsiya hodisasini hozirgi vaqtda mikroelektrodlar yordamida yakkaneyronda 
kuzatish mumkin. Vaqtdagi va fazodagi summatsiya tafovut qilinadi (17-rasm, G, D).
Afferent tolaga berilgan yakka stimul neyronda bo‘sag‘adan kam bo`lgan 
qo‘zg‘atuvchi postsinaptik potensialni (QPSP) vujudga keltiradi, binobarin harakat 
potensiali yuzaga chiqmaydi. 4-5 ms dan keyin berilgan ikkinchi stimul natijasi 
birinchisinikiga qo‘zhiladi va neyron membranasida paydo bbo`lgan QPSP miqdori 
oshadi, ammo membrananing depolyarizatsiyalanishi kritik darajadan kam bo`lgani 
uchun harakat potensiali hali yuzaga chiqmaydi. Nihoyat 3 stimul ta‘siri natijasi birinchi 
va ikkinchi stimullar paydo qilgan QPSP bilan qo‘shilib, membranani kritik darajagacha 
depolyarizatsiyalayda, hamda harakat potensialini vujudga keltiradi. Bu vaqtdagi 
qo‘shilisg deyiladi. Uning fiziologik ahamiyati katta. Chunki ba‘zi bir neyronda ro‘y 
beruvchi jarayonlar, masalan, retseptorlarning qo‘zg‘alishi ritmik tabiatga ega. Bu 
qo‘zg‘alishlar bo‘sag‘adan past kuchga ega bo`lsada, vaqtda qo‘shilib, retseptor va 
afferent neyron oralig‘idagi sinapslarda bo‘sag‘adan yuqori bo`lgan qo‘zg‘alishni hosil 
qilishi mumkin. Endi 17-rasmning D qismiga e‘tibot beraylik. Efferent neyron somasida 
ikki afferent tola sinapslar hosil qilgan. Birinnchi tolaga berilgan kuchsiz yakka elektr 
stimul neyronda bo‘sag‘adan kam kuchga ega bo`lgan QPSP ni paydo qiladi. Ikkinchi 
tolaga berilgan kuchsiz ta‘sirot ham huddi shunday natija beradi. Ikkala tola bir vaqtda 
ta‘sirlannsa, fazoning ikki nuqtasidan jo‘natilgan stimullar natijasi qo‘shilib, bo‘sag‘a 

---

49 
kuchiga ega bo`lgan QPSP hosil bo`ladi, neyronda harakat potensiali vujudga keladi. Bu 
fazodagi qo‘shilish deyiladi.