Muqaddima

OT-SAFRO HOSIL BO`LISHI VA UNING TARKIBI 
0
‘
t-safro gepototsitlarda uning taikibiy qismini tashkil qiluvchi moddalarning 
sintezlanishi o
‘
t yo`llari devori orqali ba‘zi moddalar va suvning faol va sust tashilishi 
hamda qayta so
‘
rilishi natijasidir. Bir kechayu kunduzda 500—1500 ml o
‘
t hosil bo'ladi. 
Bu jarayon uzluksiz kechadi. Me‘da va ingichka ichakda ovqat bo
‘
hnasa, o
‘
t-safroning 
o
‘
n ikki barmoq ichakka chiqishi to
‘
xtaydi va u o
‘
t pufagida yig
‘
ila boshlaydi. Demak, o
‘
t 
(safro) bilan bog
‘
liq ikki jarayon — o
‘
t hosil bo`lishi va o
‘
tning ichakka chiqish 
jarayonini tafovut qilish kerak. 
0
‘
t pufagining shilliq pardasi o
‘
tdan turli moddalar va suvni so
‘
rish hamda ba‘zi 
moddalarni o
‘
tga ajratish qobiliyatiga ega. Shuning uchun pufakka tushgan jigar o
‘
tining 
tarkibi sezilarli darajada o
‘
zgaradi va u pufak o
‘
tiga aylanadi. Odamning jigar va pufak 
o
‘
tlari tarkibi 8- jadvalda keltirilgan. 
0
‘
t safro tarkibining o'ziga xosligi jadvaldan yaqqol ko
‘
rinib turibdi. U hazm shirasi 
bo`lsada, deyarli fermentlarga ega emas. 0
‘
tda uchraydigan amilaza, ishqoriy fosfataza va 
boshqa fermentlarning faolligi juda sust va amaliy ahamyati yo
‘
q. Ammo o‘-safro 
noferment tabiatli organik moddalarga boy. Jigar o‘idagi quruq moddaning yarmini va 
pufak o‘i quruq moddasining 65% ini o‘ kislotalari tashkil qiladi. 0‘tkislotalari 
xolesterindan hosil bo`ladi. Ma‘hun bo'lgan 30 о‘ kislotadan odam o‘ida asosan xol
?
dezoksixol, xenodezoksixol va litoxol kislotalar uchraydi. Bu kislotalarning ko‗p miqdori 
taurin, glitsin va sulfat kislota qoldig‘i bilan bog'langan. 0‘tkislotaning sintezi faqat 
gepatotsitlarda yuzaga chiqadigan jarayon. Jigarda xol va xenodezoksixol kislotalar 
sintezlanadi. 0‘t tarkibida uchraydigan boshqa o‘ kislotalari yo`g`on ichakda ana shu 
birlamchi o‘ kislotalaridan mikroblar faoliyati natijasida hosil bo'ladi. Odam o‘ining 
asosiy ikkilarnchi о ‗ kislotalari dezoksixol va litoxol kislotalardir. 
0‘t safrodagi o‘t kislotalari turg'un mitsellalar hosil qilib, lipid kompleks tarkibiga 
kiradi. Bu kopmleksga o‗tning boshqa tarkibiy qismlari letsitin, xolesterin, bilirubin, yog' 
kislotalari va oqsiilar kiradi. 0‗tning lipid kompleksi ichakka ovqat bilan tushgan yog' va 
yog‘simon moddalarni. shu jumladan, xolesterinni ham o`z tarkibida qo‗shib olib, suvda 
eriydigan holga o‘kazadi. Shu holda lipidlar ichak bo
‘
shligidan uning yuzasiga 
yetkaziladi. 
0‘t kislotalari yuqori yuza tarangligiga ega bo'lganidan ichakda yog‘larning turg‘un 
emulsiyasini hosil qiladi. Ular pankreatik Upaza faolligini 5-6 marta oshiradi. Bu ikkala 
holat yog‘lar parchalanishini sezilarli darajada tez lashtiradi. 

---

192 
Ingichka ichakning yuqori qismida o‘t kislotalarining yog‘larni o‘zlashtirishdagi 
ishtiroki tugagandankeyin,ular ximus bilan ingichka ichakning distal qismiga siljiydi va 
bu yerda so'riladi. Ichakning bu qismidagi enterotsitlarda o‘t kislotalarini faol tashuvchi 
mexanizmlar mavjud. So‗rilgan o‘t kislotalar qopqa vena orqali jigarga yetadi va 
gepatotsitlar ularni 90% ni qondan yig'ib olib, oft tarkibida yana ajratadi. Organizmda 
bar 3,6-5,0 o‘t kislotalar jigardan o‘t tarkibida ichakka, ichakdan qonga so
‘
rilib, jigarga, 
jigardan yana ichakka chiqib, bir kechayu kunduzda jigar-ichak aylanmasidan 5-6 marta 
o
‘
tadi (‗7- rasm). Har kuni organizm najas tarkibida 20 mg o‘t kislota yo'qotadi. 
Gepatositlar shu miqdorda o`t kislotalarini yangidan sintezlaydi. 0‘tkislotalarining 
jigar-ichak aylanishi jigami bu moddalarni ko
‘
p miqdorda sintezlashdan xalos qiladi. 
Bilirubin o‘t-safroning yana bir o'ziga xos tarkibiy qismidir.Bu pigment o'tning 
oltinsimon sariq rangda bo`lishmi ta‘minlaydi. Bilirubin yemirilgan eritrotsitlarning 
gemoglobinidan retikulo-endotelial tizimda, bir kechayu kunduzda 100—250 mg 
miqdorida hosil bo`ladi. U hazm jarayonlarida ishtirok etmaydi. 0‘ttarkibida ajralish 
bilirubinni organizmdan chiqarib tashlash yo`lidir. Bilirubin yo'g'on ichak mikroblari 
tomonidan urobilinogenlarga aylantiriladi. Urobilinogenlarning bir qismi yo'g'on ichakda 
oksidlanib, sterkobilin shaklida najas bilan chiqarib tashlanadi. Qolgan qismi qonga 
so‗riladi va siydik bilan urobilin shaklida ajratiladi. Najas va siydikning rangi sterkobilin 
va urobilinga bog‘liq. 
O't-safrodagi organik moddalarning anchagina qismini lipidlar tashkil qiladi. Ularga 
xolesterin va uning efirlari, letsitin, neytral yoglar va yog
‘
kislotalar kiradi. 
Holesterinning ko‗p qismi jigarda sintezlanadi. Jigar xolesterinni organizmdan 
chiqarilishida ishtirok etadi. Uning bir qismi o
‘
tdagi xolesterinning, o‗zi bo`lsa, ko'proq 
qismi gepagotsitlarda oksidlanib, o‘t kislotaga aylanadi. Ovqat bilan organizmga 
tushadigan xolesterin miqdori ko'paysa, o‘t kislotaga aylanish tezlashadi.0‘t bilan 
ichakka ajratilgan xolesterinning bir qismi qayta so'riladi. Qolgan qismi yo‗g
?
on ichakka 
o‘ib. koprosteringa aylanadi va chiqarib tashlanadi. 
o`tda uchraydigan fosfolipidlarning 90% idan ko'prog'ini letsitin tashkil qiladi. 
Letsitin ham asosan jigarda sintezlanadi. Uning tarkibidagi metil guruh oraliq 
almashinuvda muhim ahamiyatga ega. Letsitin o`t kislotalar bilan bir qatorda 
makromolekulyar lipid kompleksning asosini tashkil qiladi. Bu kompleksning tarkibiga 
letsitin, o`t kislotalaridan tashqari, oqsillar, xolesterin, bilirubin kiradi. Lipid kompleksmi 
tashkil qiluvchi moddalar miqdori nisbatining o`zgarishi, xususan letsitin miqdorini 
kamayishi, xolesterinning cho'kisltiga va o‘t toshlari paydo bo`lishiga olib Mishi 
mumkin.