Muqaddima

QALQONSIMON BEZ 
 
Qalqonsimon bez ichki sekretsiya bezlari icida eng kattasi bo'lib (15-30 g), diametri 
har xil bo'lgan follikullardan iborat. Follikullarning ichki yuzasi kubsimon epiteliy bilan 
qoplangan. Bu hujayralarning asosiy hususiyati qondagi yodni kimyoviy va elektrik 
gradiyentga qarshi ajratib olib, uni gormonnal faol organik moddalarga aylantirishdan 
iborat. Bezning asosiy gormonlari tiroksin (T
4
) va triyodtironin (T
3) 
follikulalar epiteliyi 
ishlagan kolloidning tarkibida bo'ladi. Follikullar atrofida tireokalsitoninni sintezlovchi 
parafollikulyar hujayralar joylashgan. 
Follikullar atrofidagi bo'shliqdan juda ko'p kapillyarlar o'tadi. Bu kapillyarlar orqali 
bezga gormonlarning sintezlanishi uchun zarur bo'lgan moddalar yeetkazilib, tayyor 
gormon qonga chiqariladi. 
Qalqonsimon bez gormonlari (tireoid gormonlar) yod va tirozin aminokislotasidan 
sintezlanadi. Qon plazmasidagi yodning 90-95% tiroksin tarkibida bo'ladi. Tireoid 

---

104 
gormonlarning faqat 0,1% plazmada erkin holda bo'lib, qolgan qismi oqsillarga bog'liq. 
Faqat erkin tiroksin fiziologik faollikka ega. 
Tireoid gormonlar ko'pgina metabolik jarayonlarni o'zgartirib, to'qimalarning o'sishi 
va yetilishiga ta'sir qiladi. Kortikoid gormonlar bolan birga bu gormonlar jrganizmning 
muhit o'zgarishlariga, hususan, mavsumiy o'zgarishlarga moslashishini ta'minlaydi. Bu 
gormonlar organizmga yuborilganda asosiy modda almashinuvi oshadi, kislorod 
sarflanishi va CO
2
chiqarilishi ko'payadi. Gormonlar mitoxondriyalarda oksidlanish 
jarayoniga bevosita ta'sir qiladi. Hujayralarda oqsil sintezi tezlashib, yog' va uglevodlar 
ko'proq parchalanadi. 
Tireoid gormonlar to'qimalarning katexolarninlarga nisbatan sezgirligini oshiradi. Bu 
gormonlar miqdori qonda ko'paysa, adrenalin va noradrenalinning juda oz miqdori 
periferik qon tomirlarni toraytiribb, arterial qon bosimini oshiradi. 
Qalqonsimon bezning me'yoridan ortiq ishlashi tireotoksikozga olib keladi. Bunda 
organizmda quyidagi o'zgarishlar ro'y beradi: 
1. Markaziy nerv tizimining qo'zg'aluvchanligi oshadi, odam serjahl bo'lib qoladi, 
behuda bezovtalanadi, yig'laydi, uyqusi buziladi. 
2. Tremor (qo'llar titrashi) paydo bo'ladi. 
3. Taxikardiya ro'y berib, arterial qon bosimi oshadi. 
4. Nafas o'zgaradi, o'pkaning minutlik havo almashinuvi (ventilyatsiyasi) ko'payadi. 
5. Me'da-ichak tizimining harakatlari kuchayadi. 
6. Ko'z yorig'i va qorachiq kengayadi, hamda ko'z chaqchayadi (ekzoftalm). 
Kretinizm – qalqonsimon bez bolalik davridanoq sust ishlaganda ro'y beradigan holat. 
Kretinlarning bo'yi o'smay qo'yadi, tana qismlarining nisbati o'zgaradi (oyoq-qo'llari 
kalta, boshi katta bo'ladi), balog'atga yetish to'xtaydi, u ruhiy rivojlanishda orqada qoladi. 
Tili og'ziga sig'may, og'zidan chiqib turadi. Bu miksedema (shilomshiq shish) 
belgilaridan biridir. 
Miksedema – voyaga yetgan odamning qalqonsimon bezi sust ishlaganda 
kuzatiladigan holat. Uning ko'pgina belgilari tireotoksikoz alomatlarining teskarisi. 
Miksedemaga uchragan bemorning asosiy modda almashinuvi 30-40% kamayadi. Tana 
harorati pasayadi. Bradikardiya, gipotoniya kuzatiladi. Oqsillar almashinuvining 
buzilishi natijasida a'zo va to'qimalarning hujayralararo bo'shliqlarida al'bumin va mutsin 
miqdori ko'payib, bu yerdagi suyuqlikning onkotik bosimi oshadi. Natijada to'qimalarda 
suv yig'iladi, «shilimshiq shish» paydo bo'ladi. Kretin bolaning tili og'ziga 
sig'maganligining sababi ham tilning shishishida. 
Markaziy nerv tizimi faoliyati buzilishi natijasida miksedema kasaliga uchragan 
odamning fikr yuritishi va so'zlashi qiyinlashadi, unda hech narsaga ishtiyoq bo'lmaydi. 
Boshqa endokrin bezlar, xususan jinsiy bezlar faoliyati buziladi. 
Tireoid gormonlarning qondagi miqdori barqarorligini gipofizning tireotrop gormoni 
ta'minlaydi. Bu trop gormonning qonga o'tish tezligi, o'z navbatida, rilizing-
gormonlarning faolligiga bog'liq. Tireoid gormonlarning qondagi miqdori kamaysa yoki 
organizmning bu gormonlarga ehtiyoji oshsa (masalan, organizmga sovuq ta'sir 
qilganda), gipotalamusning gipofizotrop sohasidan tiretropin-rilizing-gormonning 
adenogipofizga o'tishi tezlashadi. Qonda TTG miqdori oshib, follikullardan tireoid 
gormonlarning qonga o'tishi tezlashadi. Agar triyodtironin va tiroksinning qondagi 
miqdori oshsa, rilizing-gormonning faolligi pasayadi, tiretropin miqdori ham kamayadi, 
natijada qalqonsimon bez gormonlarining qondagi miqdori kamayadi. Demak, 

---

105 
qalqonsimon bez faoliyatini boshqarishda ham manfiy qaytar aloqa tamoyili katta rol 
o'ynaydi.