Mustaqil ish mavzulari Qoraqalpoqg‘iston geologiyasiga umumiy geografik ta'rif

2-mavzu: Paleozoy va mezozoy jinslaridan tuzilgan erozion-tektonik tog‘lar
Reja:

1. 
   Sulton Uvays tog‘i
   

2. Qubatav
3. Jumirtov

1. 
   Bu tipga Qoraqalpog’istondagi eng qadimgi va baland tog'lar hisoblanadigan Sulton Uvays tog'i, Qubatog' va Jumirtog' kiradi. Ular qadimgi vaqtlarda bir butun bo’lib turgan Ural-Tyan-Shan tog' sistemalarining qoldig’i hisoblanadi. Keyingi geologik eralarda uzoq vaqtlar yuvilish jarayoni natijasida ular ko'p yerlarida haqiqiy tog' shaklini yo’qotgan. Hattoki ularning ko’pchilik hududi keyingi vaqtlari O’rta Osiyoda keng tarqalgan dengiz yotqiziqlari bilan yopilgan.
   

Yuvilish jarayoni bu tog'larda ko’pincha metamorfizatsiyalangan slanetslarda juda kuchli bo’ladi. Uning kristalli tog' jinslarida ancha astan ekanligi seziladi. Natijada tog'larning eng baland uchastkalari kristalli tog' jinslaridan tarkib topgan erlariga to’g’ri keladi. Metaforfizatsiyalang'an tog' jinslarining tez uchraydigan yerlari tog'ning ko’proq yemirilgan, pis uchastkalarin tashkil qiladi.
Tog'larning hozirgi relyef shakllarini paydo etishda cho’l iqlimi sharoitida nurash jarayoni bilan denudatsiya va shamollarning ishi faol qatnashadi. Hududning murakkab orografik tuzilishi va tog' vodiylari, sel yog’inlaridan paydo bo’ladigan vaqtincha oqin suvlarning bu yerlarda soylarni paydo etishiga sababchi bo’lgan.
Sulton Uvays tog'i, Jumirtog' va Qubatog' fundamenti bo’yicha bir tutash joylashgan qadimgi tog'ning qoldig’i bo’lishiga qaramasdan, ular keyingi davrdagi tektonika va yuvilish jarayonlarining ta'siri natijasida orografiyasi bo’yicha bir-biridan ajralib joylashgan tog'larni paydo etadi. Ularning eng kattasi Sulton Uvays tog'i.
Amudaryoning ong sohilida, To'rtkul bilan Nukus shaharlarining orasida joylashgan. U janubiy bo'limida kenglik boyicha, shimolida meridian yonalishda joylashgan bolib, shimoldan janubga uzunligi 40 kilometrdan ortiq, kengligi 10-15 km.
Yer yuzasining tuzilishi boyicha uning faqat janubiy bo'limi tog'g'a xarakterli relyef shakllarini saqlab qolgan. Bu bo'limida tik yonbagirlari, tog' vodiylari va haligacha tuproq paydo bolmagan kristalli tog' jinslaridan tarkib topgan jar toshlar kam uchrashadi. Sulton Uvays tog'ining eng baland nuqtasi ham shu bo'limida (Qorachingil tog'i- hozirgi Ashshitaw) joylashgan. Qorachingil tog'ining okean sathidan balandligi 473 metr.
Sulton Uvays tog'ining markaziy va shimoliy bo'limlari yuvilish jarayonining juda kuchli bolgan yerlari hisoblanadi. Ular mutlaq balandli boyicha 300-350 metrga teng bolgan bilan, yer yuzasining tekis ekanligiga bog'liq, shimol tarafidagi Sulton Uvays tog'i oldi platosi bilan sezilarsiz darajada qoshilib ketadi.
Yilliq yogin-sochin miqdori haddan tashqari oz bolganligidan Sulton Uvays togida doimiy oqar suvlar yoq. Lekin vaqtincha oqadigan soylar, ayniqsa Sulton Uvays tog'ining janubiy bo'limida ko'p tarqalgan. Ularning eng kattalari Sultanbaba soy, Uri soy va t.b.
Bu soylarning yonbagirlari bazi yerlarida juda tik bolib, qiyaligi 30-40 gradusga, soylarning chuqurligi bolsa, 150 metrga gacha yetadi. Ularning ko'pshiligi quyar yerlarida janubiydagi Aqshadaryo past tekisligi va janubiy-g'arbidagi Amudaryoning ozani bilan qoshilib, relyefda yoqolib ketadi. Bu soylar kopincha bahor oylaridagi qorning erigan suvlari va yogin-sochinlardan suvlanib, yilning kopchilik vaqtida ularda suv bolmaydi.
Hudud uzoq yillar davominda keskin kontinental, quruq iqlimni boshidan kechiryotganligi sababli bukilish jarayoni natijasida paydo bolgan bosh jinslar kopincha shu hududning o'zida qoladi. Ular alyuvial- delyuvial- yotqiziqlarni paydo etadi. Sulton Uvays togida atrofidagi Qizilqumnan shamollarning olip kelgan shanglaridan toplangan qum massivlari da uchrashadi.

Amudaryoning chap sohilida, Tashawiz shahridan 50 km shimol tarafda joylashgan. U egalagan maydoni bo’yicha ancha kishik hudud bo’lib, nisbiy balandligi 70-80 metr.
Qubatog'ning janubiy yonbag’irlarining tikligi 70-80 gradusga yetadi. Shimol yonbag’iri qiya. Qubatog' bir necha sayiz soylar bilan parchalanganligigan, uning yer yuzasining ko'rinishi uzoqdan tolqin tarizli, notekis bo’lib ko'rinadi. Uning ko’pchilik yerlarida tog'ning etagidagi allyuvial-tekisliklardan olib kelingen shamolning yotqiziqlari qum massivlarin paydo etadi.

2. 
   Qubatog' geografik kenglik yo’nalishda Sulton Uvays tog'ining g'arbiy tarafidagi davomi bo’lib hisoblanadi. Qubatog'ning geologik tuzilishin ko’pincha otqindi tog' jinslaridan granit, metamorfizatsiyalang'an tog' jinslaridan slanets va izvestnyaklar tashkil qiladi. Marmar va granitlar va yerde yerning yuzasida chiqib qolgan bo’lib, hozirgi vaqtda ularni jar toshlar turida uchratamiz. Uzoq davr bukilish va yuvilish protsesslari natijasida Qubatog'da bo’sh jinslar yaxshi rivojlangan. Ular fundamentti tashkil etuvchi qadimgi tog' jinslarin ko’pincha delyuvial- yotqiziqlar shaklinda yopib yotibdi. Qubatog'ning baland uchastkalarin ko’pincha delyuvial- yotqiziqlar shaklinda yopib yotibdi, Qubatog'ning baland uchastkalarida otqindi tog' jinslarining yerning yuzasiga yaqin joylashgan ekanligin ko’ramiz.
   

3. 
   Jumirtaw - meridianal- yonalishda, Amudaryoning chap sohilida joylashgan. U geografik tuzilishining oxshashligi va yer ostindagi fundamentning bir tutashligi boyicha Sulton Uvays tog'ining ajralmas bir bolagi hisoblanadi. Ular bir-biridan Amudaryoning hozirgi ozani boyicha ajiraladi. Jumirtog'ning eng baland nuqtasi atrofidagi Amudaryo deltasining yer yuzasidan 70 metr yuqorida joylashgan.
   

Jumirtog' kichik hajmdagi qaldiq tog' bolib hisoblanadi. U kenglik boyicha 1 km ge, meridian yonalishda 3 km ga chozilgan. Dengiz yuzasidan balandligi 150-170 m usti juda yuqa delyuvial- yotqiziqlari bilan yopilgan. Yonbagirlarida shamollar olib kelgan yotqiziqlardan shakllangan qum massivlari bor.