Mustaqil ish mavzulari Qoraqalpoqg‘iston geologiyasiga umumiy geografik ta'rif

3.Ustyurt platosi deb Orol bilan Kaspiy dengizining orasidagi, atrofidagi past tekisliklardan ancha ko’tarilgan joylashgan oyli-balandli tekislik hududg'a aytiladi. Har yerda uchraydigan ayrim qozon-shuqirlar bilan ustyurtliklarni hisobqa almaganimizda, Ustyurt platosi O’rta Osiyodagi eng katta, haddan tashqari tekis hudud hisoblanadi. Keyinchalik da Ustyurttda ancha oraliqda joylashgan, hattoki 2-3 metrlik gina balandlikning ko’rinishi katta balandliklarga o’xshash bo’ladi.
Ustyurt platosi atrofidagi past tekisliklar va qozonchuqirliklardan tik jarlari bilan, sharq, janubiy va g'arbiy orqali chiziqli chegara bo’yicha ajralib turadi.
Ustyurt platosining janubiy-sharq bo'limidagi keng hajmli hudud Qoraqalpog'istuninga tegishli. u 70 ming kvadrat km. ga yaqin hududni egallab yotibdi. Qoraqalpog'iston Ustyurtning fundamenti juda qalin bo’r va uchinshi davr dengiz yotqiziqlari bilan yopilgan. Bu yotqiziqlar bir necha qatlamlar paydo etib, bir-biriga parallel turda ko’pincha gorizontal- yo’nalishda joylashgan.
Ustyurtning ustidan oxirgi marta uchinshi davrning oxirida dengiz qaytqandan keyin bu hududda hamiysha keskin kontinental- quruq iqlim ustunlik etadi. Bu iqlim keyingi bir necha ming yillar davomida da aytarlikday o’zgarmadi. Og'an dalil sifatida Ustyurtning hozirgi vaqtdagi yer yuzasining xarakterin ko’rsatishga bo’ladi. Masalan, Sarmat dengizining bu hududning ustidan qaytishi bilan uning rivojlanishindagi kontinental- fazasiga o'tishidan, hozirgi vaqtqa gacha yog’in-sochinning ko’proq bo’lgan ekanligin dalillaydigan hech bir gidrografik setning izin Ustyurtning ustida ko’rmaymiz. Bu vaqtlari yerning yuzasin o’zgarishida bukilish jarayoni, denudatsiya, shamol va yer osti suvlarining ishi katta rol oynaydi. bukilish jarayoni Qoraqalpog'iston Ustyurti sharoitida oni yopib yotadigan bo’sh jinslarni paydo etishdagi fiziko-geografik asosiy protsess bo’lib hisoblanadi. Lekin quruq kontinental- sharoitta bukilish jarayonining barcha tu'rlarining da yaxshi rivojlanishi uchun tabiiy sharoit qulay emas. Ustyurtda ayniqsa fizik bukilish jarayoni uchun qulay sharoit bor.
Kimyoliq va biologik bukilishlar Ustyurtda juda sekin bo’ladi. Shuning uchun xam uning asosiy geologik tuzilishin tashkil etuvchi dengiz yotqiziqlarin yopib yotadigan bo’sh jinslar faqat 0,5 metrga gacha gina qalinlikdagi qatlamda paydo etadi. Bu qatlam jinslari qaldirin xarakteri bo’yicha delyuvial- va alyuvial- yotqiziqlari.
Hududning haddan tashqari tekis bo’lishiga bog'liq Ustyurtning yuzasida yuvilish jarayoni uncha kuchli bo’lmaydi. Yuvilish jarayoni ko’pincha uning atrofidagi tik jarlarda (chink), har yerda uchraydigan chuqur va qozonshuqirlari bilan (Borsakelmas, Assaka-ovdan, Shorsha, Shaqpaqti) ustyurtliklarning (Qarabawir va Kassarma) yonbag’irlarida juda yaxshi seziladi.
Qoraqalpog'iston Ustyurtida yer yuzasining tuzilishin aniqlawda va hozirgi vaqtda da yangi relyef shakllarin paydo etishda yer osti suvlari bilan shamolning ishi maxsus orindi egallaydi.
Qoraqalpog'iston Ustyurti, umumiy olganda tekislik bo’lgan bilan da, uning ayrim nuqtalarining mutlaq balandligin bir-biri bilan solishtirsak, katta tafovutning bor ekanligin sezamiz. Masalan, Assaka-ovdan qozonshuqiri o'zining janubiy bo'limida okean yuzasidan 27 m pastde joylashgan bo’lib, Borsakelmas sho’rxokining mutlaq balandligi 62 m, Ustyurtning Orol dengizi sohilindagi tik jari 250 m, Qarabawir ustyurtligi 292 m teng. Demak, Qoraqalpog'iston Ustyurtining eng baland nuqtasi bilan juda pastde joylashgan punktninging orasidagi tafovut 319 metr degan so'z.
Keyinchalik da, Qoraqalpog'iston Ustyurti hududida yer yuzasining tashqi ko’rinishi va uning u yoki shu bo'limining mutlaqligi bo’yicha da bir-biridan katta tafovutga ega uchastkalarni ajratishga bo’ladi. Ular Shimol Ustyurt chuquri, Shimol Ustyurt (Qassarma) ustyurtligi. Borsakelmas chuquri, Qarabawir u'sturligi, Janubiy Ustyurt qozonshuqirlari (Asaka-Ovdan, Shaqpaqti va Shorsha), Janubiy Ustyurt ustyurtligi.
Yer yuzasining tuzilishi bo’yicha Qoraqalpog'iston Ustyurtining sharqiy chinki uning barcha hududining ichida o'z oldiga ajralib turadi.