Mustaqil ish mavzulari Qoraqalpoqg‘iston geologiyasiga umumiy geografik ta'rif

6-mavzu: O‘lkamiz iqlimi va iqlim resurslari
Qoraqalpog'iston iqlimining foyda bo’lishida uning hududida yil davomidagi Quyoshdan keluvchi energiya asosiy faktorlardan biri hisoblanadi. Quyoshdan keladigan energiyaning miqdori hududning barcha yerlarida birday bo’lmaydi. Chunki, Qoraqalpog'iston shimoldan janubga 420 km den ortiq orolikda cho’zilib joylashganligidan, uning janubiy tarafi bilan eng shimol shetida Quyosh nuri yerning yuzasida birday burchak ostida tushmaydi, yerning yuzasi shunchali ko’proq Quyosh ratsiatsiyasini qabul etadi.
Qoraqalpog'iston hududi geografik joylashgan o’rni o’rtacha poyasqa to’g’ri kelganligigan, undagi belgili bir rayonga Quyosh nurining yil davomidagi tushish burchagi birday emas. Masalan yozgi kun to’xtash (solntsestoyanie) vaqtida -22 iyungde Bizing respublikamizning janubiy tarafida Quyosh nuri yerning yuzasiga 72⁰ 35', eng shimol shetida 67⁰ 55' burchak yasab tik tushadi. u bu hudud uchun eng uzoq kunlar va Quyosh nurina bay vaqt hisoblanadi. Unga qarama-qarshi qishqi kun to’xtash (zimnee solntsestoniyanie) ku'nida - 22 dekabrde Qoraqalpog'iston hududi janubiy nuqtasiga Quyosh nuri 25⁰ 35' va juda shimoldagi chegarasiga 20⁰ 55' burchak yasab, qiya tushadi. u bizing respublikamiz sharoitida yil davomidagi eng qisqa kun va sovuq havo rayon foyda etadi.
Quyash ratsiatsiyasi bo’yicha kuzatishlar Qoraqalpog'iston hududida faqat ikki meteorologiyaliq stantsialarda («Qoraqalpog’iston» va Taxiatosh) gina keyingi 25-30 lar davomida olib bariladi.
Masalan, Taxiatosh meteorologiyaliq stantsiyasinda har bir kvadrat santimetr yerning gorizontal-yuzasiga tushadigan Quyosh radiatsiyasi yig’indisining kelish mumkinshiligi iyunda 22500 kaloriya, dekabrda 6500 kaloriyani tashkil qiladi.
«Qoraqalpog’iston» meteorologiyaliq stantsiyasi Taxiatoshga qaraganda ancha shimol kenglikda joylashganlikdan, uning Quyosh radiatsiyasin qabul olish mumkinshiligining oz ekanligi so'zsiz. Shuningdek, «Qoraqalpog’iston» meteorologiyaliq stantsiyasi uchun har bir kvadrat santimetr yerning gorizontal- yuzasiga tushadigan Quyosh radiatsiyasining kelish mumkinkishiligining yig’indisi iyungda 22 200 kaloriya, dekabrda 5900 kaloriyag'a teng.
Lekin bu ko'plagan miqdordagi Quyosh radiatsiyasi yerning yuzasiga toligi bilan kelmeydi. Chunki, atmosfera tiniq bolmaydiganligidan Quyosh nurlari havo qatlami orqali o’tish vaqtida , butlarda, havoning tarkibidagi har turli changlarda va havo molekulalarida to’qnashishi natijasida ularning bir bo'limi atmosferada shochiladi va irkiladi. Keyinchalik da Quyosh radiatsiyasining yerning yuzasiga kelib ketishida atmosferadagi havoning tiniqligi katta rol oynaydi. Butliliq Qoraqalpog'iston hududi barcha yerlarida va yil davomida birday emas.
Masalan, «Qoraqalpoqiya» meteorologiyaliq stantsiyasinda Quyosh ko’rinishga mumkinshiligi bor soatlarning o’rtacha soni iyun oyida 350, Taxiatoshta 359, Chimboyda 370, dekabrda bolsa, u «Qoraqalpoqiya» uchun 97, Taxiatosh uchun 106, Chimboy uchun 107. Bu ma’lumotlarning o’rtacha yilliq esabi «Qoraqalpoqiyada» 2794, Taxiatoshta 2937 va Chimboyda 2927 soatti tashkil qiladi.
Lekin Bizing respublikamizdagi kuzatiladigan butlilikning ob-havoning ochiqligina ta'siri shunchali, yuqoridagi meteorologiyaliq stantsiyalar uchun berilgan Quyosh ko’rinishga mumkinchilik bor soatlarning soniga qaraganda, haqiyqatdanda iyun oyida faqat ularning 77-85% ti, dekabrda 3741% i, o’rtacha bir yil yil ichida 65-71% in gina ko’ramiz.
Natijada, butli kunlar yerning yuzasiga to’g’ri tushadigan Quyosh radiatsiyasining kamayishi , sochilib tushishi Quyosh radiatsiyasining ko'payshiga sababchi bo’ladi. u Quyosh radiatsiyasining, bir bo'limining atmosferaning o'zida , tutilib qolishiga sababchi bo’ladi. haqiyqatdanda, yerning yuzasi va atmosferaning quyi qatlamining temperaturasining yuqorilashida yerning yuzasiga to’g’ri keladigan Quyosh radiatsiyasi juda ahamiyatli. Taxiatosh va «qoraqalpoqiya» meteorologiyaliq stantsiyalarining ma’lumoti bo’yicha Qoraqalpog'iston hududi iyun oyida yerning yuzasiga to’g’ri tushishi mumkinshiligi bor Quyosh radiatsiyasi summasining 68-80% in, dekabrda bolsa faqat 32-39% in gina qabul aladi. Yerga keluvchi Quyosh radiatsiyasi bo’yicha berilgan bu ma’lumotlarni sol meteorologiyaliq stantsiyaning turgan yeridan radishu 50-100 kilometr oraliqdagi hududlarga da praktik ko'z qarashdan foydalana bersa bo’ladi. Lekin u yerdagi atmosferaning tiniqligi sol meteorologiyaliq stantsiyadagiga o’xshash bo’lishi kerak.
Yerding yuzasiga to’g’ri tushishga mumkinshiligi bor Quyosh radiatsiyasin o’rtacha bir yilliq uchun hisoblaganimizda, u 62-68% ten oshmaydi. u respublikamizning har bir kvadrat santimetr gorizontal- yerining yuzasi o’rtacha hisob bo’yicha to’g’ri tushadigan Quyosh radiatsiyasigan har yili 90 000 - 110 000, sochilib tushadigan Quyosh radiatsiyasigan 48000-50000 kaloriya yillik oladi degan so'z. yerning yuzasining shunchali ko'p miqdorda Quyashtan energiya qabul olishi Bizing respublikamizning butun Sovetlar Soyuzi masshtabinda eng issiq hududlarning biri bo’lishiga mumkinchilik beradi. u yillikti ko’proq talab etedigan o’simliklarning o’sishi va rivojlanishi uchun sharoit tug’diradi. Shunida aytish kerak, Qoraqalpog'iston Hudud hududi yozda Quyosh nurining tik tusishi, Quyosh tushadigan soatlarning ko'pligi va havoning butsiz bo’lishi hisobidan oni qish oylari bilan solishtirib qarag'anamizda Quyosh radiatsiyasin 7-8 marta ko’proq qabul oladi. Keyinchalik da Qoraqalpog'istonda radiatsiya balansi yilning barcha oylarida birgelikli emas. Radiatsiya balansining yuqori ko’rsatgichlari yoz oylariga to’g’ri keladi da, uning oz ko’rsatgichlari bilan qish mavsumi xarakterlanadi. Lekin Qoraqalpog'iston Hudud ko’pchilik hududi o’rtacha hisob bo’yicha yil davomida ong (polojitel'niy) balansga ega. Masalan, Taxiatosh meteorologiyaliq stantsiyasining ma’lumoti bo’yicha radiatsiya balansi iyungda 9500 kaloriya santimetr kvadrat, dekabrda 200 kaloriya santimetr kvadrat, o’rtacha bir yilliq radiatsiya balansi 56300 kaloriya santimetr kvadratqa teng.
Aksincha, respublikamizning eng shimol chetki rayonlari maxsus orindi egallaydi. Chunki yilning eng sovuq oylari hisoblanadigan dekabr va yanvarda bu hududlarga Quyosh radiatsiyasigan keladigan yillik energiyasi yerning havoga chiqadigan energiya miqdorinan ancha kem. Bunday sharoitda, dekabr va yanvar oylarining radiatsiya balansi teskari (otritsatel'niy) bo’ladi. Masalan, Qoraqalpog'istondagi eng qatal mavsumi bilan xarakterlenedigan rayonlardan birida joylashgan «qoraqalpoqiya» meteorologiyaliq stantsiyasinda radiatsiya balansi o’rtacha hisob bo’yicha yanvar va dekabr oylarining har biri uchun - 100 kal. sm.kv.