N. A. Egamberdieva n. A. E g a m b e r d ie V a
Download 6.16 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Chust madaniyati qadimgi Farg'onadagi ilk dehqonchilik mada
niyati yodgorligi hisoblanadi. Bu madaniyatni yaratgan aholi dastlab chorvachilik bilan shug‘ullangan, keyinchalik esa oMroq hayot tarziga o ‘tishgan. Ularning ilk qishlogM 1951 yilda M.E.Voronec tomonidan Chust shahri yaqinidagi Buvanam ozor deb atalgan buloq yonidan topilgan. Arxeologlar bu yodgorlikka shartli ravishda Chust madaniyati nomini berganlar, chunki u yodgorlikka yaqin yirik aholi punki Chust shahri boMgan. Chust madaniyati so‘nggi bronza va ilk temir davriga oid boMib, u mil.avv. II ming yillikning oxiri va I ming yillikning birinchi choragida shakllangan. Olimlar olib borilgan tadqiqotlar natijasida uning rivoj- lanish davrini 2 davrga boMib ko‘rsatadilar. 1. So‘nggi bronza davri boMib, mil.avv. II ming yillikning oxiri va I ming yillikning birinchi choragidan to mil.avv. VIII asrgacha davom qilgan. 87 2. Ilk tem ir davri bo‘lib, mil.avv. VIII—VII asrlami o ‘z ichiga oladi. Bugungi kungacha Farg‘ona vodiysidan Chust m adaniyatga oid 80 dan ortiq yodgorlik topilgan. Shuningdek, uning izlari Namangan, Andijon, Samarqand va Qashqadaryo hududlaridan ham topilgan. H ozirgacha ularning lOdan ortiq yodgorliklarida arxeologik qazishm alar o ‘tkazilgan. Chust madaniyatiga oid yodgorliklar tog‘ oldi soy etaklarida, ularning o ‘rta oqimida, vohaning tekis tum anlarida uchraydi. Qoradaryo havzasi va uning irmoqlari bo'ylab esa, Chust madaniyatiga oid qishloqlar uchraydi. Chustda M .E.Voronecdan keyin V.I.Sprishevskiy, B.Matboboev, Yu.A.Zadneprovskiylar tadqiqot ishlarini olib bordilar. Q azishm alar Dalvarzintepa, Q oraqo‘rg‘on, T o‘raqo‘rg‘on, Tergovchi, Yaztepa, G o‘rmiron, G ‘a.yrattepa, Chimboy, Ashkaltepa kabi yodgorliklarda olib borildi. Ularda m adaniy qatlam 1,5— 3 m etrgacha qalinlikda saqlanib qolgan, bu ham chust madaniyati axolisining o ‘troq hayot kechirgan- ligidan dalolat beradi. Chust madaniyatining ikkinchi davrida ilk shaharlar vujudga kela boshlagan. So‘nggi bronza davri shakllangan yirik qishloqlarida m udofaa devorlari barpo etiladi. Shaharlar ikki qismdan iborat bo‘lib, ark va shaxriston ham mudoffa devori bilan o ‘ralgan. M udofaa devori qoldiqlari Chust qishlog‘ida va Ashkaltepadan topilgan. Chustda xom g ‘ishtdan ishlangan devorning qalinligi 3 metr, uning balandligi 3,5 m etrga teng. Chust madaniyati yodgorliklarini qazish jarayonida ularning quyi qatlam idan doira shaklida qurilgan k o ‘plab o ‘ralar topilgan. Masalan. Chust makonida 60 ta, Chim boyda esa 16ta shunday o ‘ralar ochilgan. Bu o ‘ralarning qanday maqsadda qurilganligi to ‘g‘risida har xil fikrlar mavjud. B a’zilari kulba desa, b a’zilari uni g ‘alla o ‘ralari deb talqin qiladi. Akadem ik A.Asqarov ham uni g ‘alla o ‘rasi deb hisoblab, ularning maydoni kulba uchun juda noqulay ekanligini ta ’kidlaydi. Chust madaniyati oid qabriston hali topilgani y o ‘q. Lekin m akonlardagi uylarni qazish vaqtida bir necha tartibsiz qo‘milgan m ozorlar topilgan. Ularda odam lar yoni bilan g'ujanak holatida qo ‘yilgan. M ozorlarda sklet atrofida sopol buyum lar yoki taqinchoqlar uchramaydi. Faqat Chust m akonida bir mozordagina skelet bosh suyagi yonidan bitta gulli sopol kosa topilgan. B a’zi yodgorliklarda yosh bolalar sopol idishlarga solib ko‘milgan. Lekin chust madaniyati yodgorliklarida dafn m arosimi bilan bogMiq boMgan aniq bir tartib kuzatilmaydi. Chunki ba’zi hollarda odam suyaklari xo‘jalik o‘ralarida va ko‘p xollarda esa, bir chuqurchada o ‘ntalab odam boshi suyaklari topilgan. Bu masala hozirgacha o ‘z echimini topgan emas. Chust madaniyatida metall hunarmandchilikgi yaxshi rivojlangan. Masalan, Chust makonidan 80dan ortiq, Dalvarzintepadan 60dan ortiq metall predmetlar topilgan. Shuningdek, u erlardan tosh qoliplar ham topilgan bo‘lib, ularda oyna, o ‘roq, pichoq va bigizlar quyilgan. Chust madaniyati yodgorliklarining yuqori qatlamidan bronza buyumlar bilan birga temirdan ishlangan pichoq ham topilgan. Yodgorliklarda tem ir shlaklari ko‘plab uchraydi. Chust madaniyati yodgorliklarida tosh va suyakdan yasalgan mehnat qurollari topilgan. Masalan, Dalvarzintepadan 1500 ga yaqin tosh qurollari topilgan. Ular orasida qum -toshdan yasalgan o ‘roqsimon pichoqlar alohida diqqatga sazovordir. Ulaming 400ga yaqini topilgan. Suyakdan taroq, moki, bigiz, urchuq va boshqa buyumlar ishlangan. Urchuq toshlari, moki va suyak taroqlaming topilishi aholining to‘qimachilik bilan ham shug‘ullanganligidan darak beradi. Suyakdan yasalgan buyumlar orasida qo‘y va echki oshiqlari nihoyatda ko‘p. Ularga tegishli chuqurchalar yasab, chuqurchalarga bronza quyilgan. Oshiqlam ing deyarli ko‘pchiligi juda silliq, ustki qismi to ‘q qizil tusda va ularga pardoz berilganligini tufayli tovlanib turibdi. Tadqiqotchilar fikricha, bular bilan chust aholisi qimor o ‘yinini o ‘ynagan. Chust aholisi kulolchilik idishlarini qoMda yasaganlar, ular hali charxni bilishmagan. Ulam ing xo‘jaligining asosini sun’iy sug'orishga asoslangan dehqonchilik tashkil qilgan. Dehqonlar bug‘doy, tariq, arpa ekkanlar. Ikkinchi o 'rinda xonaki chorvachilik turgan. X o‘jalikda ot, qoramol boqqanlar. Dehqonlar g ‘allalarini o'ralarda saqlaganlar. Har bir o ‘rada 200 kgdan to 2 tonnagacha g ‘alla saqlash mumkin boMgan. Emi haydashda va ekinlam i yanchishda hayvon kuchidan foydalanishgan. Bu haqda Q irg‘iziston hududida joylashgan Soymalitosh qoya toshlari darak beradi. Uning suratlari Chust madaniyatiga oid bo‘lib, unda qo‘shga qo‘shilgan ho‘qizlam ing tasviri bor. Chust madaniyatiga oid sopol parchalari Samarqand hududida joylashgan Afrosiyob yodgorligining quyi qatlamidan, janubiy Sug‘di- yonaning bosh shahri boMgan Erqo‘rg‘on shahri harobasining pastki qatlamidan, Shahrisabz hududida joylashgan ilk oMta asrlar davriga oid boMgan T o‘rtkultepa yodgorligining quyi qatlamidan va qadimgi Baqtriya hududidagi Kuchuktepa. Bo‘yrachi, Qizilcha, M aydatepa kabi yodgorliklardan topilgan. Lekin Chust madaniyati qadimgi Baqtriyada 89 keng rivojlana olmadi, chunki bu erda sharq civilizaciyasi ta’sirida rivojlangan dehqonchilik m adaniyati ulam i o ‘ziga singdirib yubordi. Shuningdek, bu erdagi Chust madaniyati izlari Farg‘ona va Sug‘diyo- nadagi madaniyatdan tubdan farq qilar edi. Bu erdagilar kulbalarda iste’kom at qilib, kulolchilik charxini o ‘zlashtirgan. Chust madaniyati mil.avv. II ming yillikning oxiri va I ming yillikning birinchi choragida F arg‘ona vodiysida qadimgi dehqonchilik madaniyati tarkib topganligini ko‘rsatadi. Bu m adaniyat aholisi 0 ‘rta Osiyoning tub erli axolisi bo‘lib, ular jism oniy tuzilishi va antropologik tip jihatdan Evropa tipiga m ansub boMgan. C hust madaniyatidan so‘ng qadimgi Farg‘onada ulam ing vorislari sifatida Elatan madaniyati shakllandi. Download 6.16 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|